Του ΛΕΥΤΕΡΗ ΠΑΠΑΣΤΕΡΓΙΟΥ
Άγχος, ανασφάλεια, αβεβαιότητα, φόβος. Όλα στο μαύρο.
“Ο κόσμος θα σαλτάρει. Όταν περάσει όλο αυτό θα είμαστε όλοι τρελοί”. Μια φράση που την διαβάζεις και την ακούς από ολοένα και περισσότερα στόματα.
Τι αλήθεια θα συμβεί; Πως μπορούμε να διαχειριστούμε όλο αυτό που μας συμβαίνει, κλεισμένοι στους τοίχους του σπιτιού μας; Ποιο είναι το αντίδοτο για την ψυχική μας υγεία; Τι μας περιμένει έξω, όταν όλοι θα αρχίσουμε και πάλι να κυκλοφορούμε;
Ο Γιώργος Γιαννούσης, ψυχοθεραπευτής και οικογενειακός θεραπευτής, είναι ένας από τους κατάλληλους ανθρώπους για να μου δώσουν απαντήσεις. Ο ίδιος σκιαγραφεί με τρόπο μοναδικό τα όσα ζούμε και ανατέμνει ανθρώπινες σκέψεις και συμπεριφορές. “Βουτάει” λίγο πιο βαθιά στην ανθρώπινη ύπαρξη και αναλύει όλα όσα σκεφτόμαστε ενδόμυχα.
Σε αυτές τις περιπτώσεις το αντίδοτο είναι το μοίρασμα των συναισθημάτων. Είναι η ώρα να βασιστούμε στον Άνθρωπο και ειδικότερα στην αναγκαιότητα της αλληλεγγύης, επιστρατεύοντας ό,τι θετικό έχουμε για να συνδεθούμε με τους συνανθρώπους μας και κυρίως να καλλιεργήσουμε το αίσθημα του ΜΑΖΙ στις οικείες μικρές ομάδες αναφοράς μας.
Εδώ και κάποια χρόνια, συνηθίζω να ξεκινάω τις συνεντεύξεις μου με το ερώτημα «τι ζούμε σήμερα». Νομίζω πως αυτό το διάστημα αποκτά πλέον υπαρξιακή διάσταση. Τι ζούμε λοιπόν σήμερα;
Αυτό που ζούμε σήμερα είναι πρωτόγνωρο και σίγουρα δεν πιστεύαμε πως θα συμβεί σε μας, που ως γενιά ήμασταν αποστασιοποιημένοι από την αίσθηση τέτοιων κινδύνων, κι επιπλέον είχαμε υφάνει στο συλλογικό μας υποσυνείδητο την αίσθηση μιας άτρωτης φύσης στηριζόμενη στην παντοδυναμία της επιστήμης και της τεχνολογίας. Είχαμε βέβαια στο νου μας φόβους ενδεχόμενων σεισμών, πλημμυρικών φαινομένων ή αποσταθεροποίησης του κλίματος εξαιτίας της μόλυνσης του πλανήτη, δεν περιμέναμε όμως κάτι τέτοιο. Ζούμε επομένως στο πετσί μας κι όχι θεωρητικά την εποχή του τέλους των βεβαιοτήτων και των ψευδαισθήσεων της ανθρώπινης παντοδυναμίας.
Ο κόσμος φοβάται. Παράλληλα με τον φόβο του θα πρέπει να μείνει εσώκλειστος στο σπίτι του για μακρύ διάστημα. Τι μπορεί να δημιουργήσει αυτός ο συνδυασμός, όσον αφορά την ψυχική υγεία του καθενός;
Είναι γεγονός πως σε κάθε τι άγνωστο νιώθουμε φόβο και σε περιόδους αστάθειας και κινδύνου αισθανόμαστε αδύναμοι και παθητικοί. Αυτόν τον κίνδυνο όμως είναι ευχής έργο που μας δίνεται η δυνατότητα να τον αντιμετωπίσουμε στα σπίτια μας. Ο αναγκαστικός περιορισμός δημιουργεί σαφώς μία αίσθηση απομόνωσης και περιορισμού των ελευθεριών, καθώς μας κρατά μακριά από την εργασία μας ή/και από τους φίλους και τις αγαπημένες μας συνήθειες, όμως μπορεί παράλληλα να μετασχηματιστεί σε ένα «προστατευτικό κουκούλι», αρκεί να εστιάσουμε σε αυτό. Δεδομένου πως αν ο άνθρωπος δεν νιώθει ασφαλής στον οικείο χώρο του δεν μπορεί να νιώσει πουθενά, αυτή η συγκυρία έρχεται σαν λυδία λίθος να αποκαλύψει την αλήθεια των οικείων σχέσεων μας και να μας δώσει ίσως την ευκαιρία να τις μετασχηματίσουμε.
Μοιάζει λοιπόν ειρωνικό αυτό που συμβαίνει, ο ιός αυτός κοιτά ειρωνικά και περιπαίζει με την ανθρωπότητα. Μας έκλεισε μέσα και μας αναγκάζει να ζήσουμε αυτό που χάσαμε, δηλαδή, την αίσθηση του ΜΑΖΙ. Είναι σαν να μας υπενθυμίζει πως αυτοί που θα επιβιώσουν, όχι από τον κίνδυνο του ιού, αλλά από τις συνέπειες του εγκλεισμού, ψυχο-συναισθηματικά δηλαδή, είναι όσοι γνωρίζουν να σχετίζονται – οι ενωμένοι θα «επιβιώσουν». Αυτό είναι και το πρόταγμα που αναδεικνύεται μέσα από τον κίνδυνο της πανδημίας, να ξαναγυρίσουμε στην ασφάλεια της μικρής ομάδας, στο Θεό των μικρών πραγμάτων κι έπειτα μέσα από αυτό στην ενεργοποίηση της κοινωνικής μας ευθύνης.
Πως αντιμετωπίζουμε αποτελεσματικά τις κρίσεις άγχους, φόβου και πανικού; Ποιο είναι το ζητούμενο και ποια πορεία θα πρέπει να ακολουθήσουμε; Υπάρχουν πρακτικές συμβουλές;
Είναι αλήθεια πως η πραγματική απειλή της πανδημίας πυροδοτεί ή αναζωπυρώνει φοβίες, πανικούς και ψυχαναγκαστικές συμπεριφορές, τις οποίες υφίσταται το υποκείμενο κάτω από την πίεση ενός διωκτικού άγχους αφανισμού που νιώθει όσο αισθάνεται πως απειλείται η υγεία του, η διάρρηξη της καθημερινότητάς του και η «παραβίαση» των ατομικών του ελευθεριών.
Είναι επομένως λογικό και αναμενόμενο να φοβάται κάποιος σε τέτοιες καταστάσεις, ο φόβος είναι ένα υγιές συναίσθημα που νιώθουμε όταν κινδυνεύουμε. Και το λέω αυτό γιατί συνήθως η άρνηση του φόβου και η αδυναμία έκφρασής του δύνανται να εξελιχθούν σε φοβία και πανικό, τα οποία με τη σειρά τους χειραγωγούν τα συναισθήματα και κάνουν τους ανθρώπους περισσότερο ευάλωτους.
Σε αυτές τις περιπτώσεις το αντίδοτο είναι το μοίρασμα των συναισθημάτων. Είναι η ώρα να βασιστούμε στον Άνθρωπο και ειδικότερα στην αναγκαιότητα της αλληλεγγύης, επιστρατεύοντας ό,τι θετικό έχουμε για να συνδεθούμε με τους συνανθρώπους μας και κυρίως να καλλιεργήσουμε το αίσθημα του ΜΑΖΙ στις οικείες μικρές ομάδες αναφοράς μας.
Η κοινή εμπειρία και το βίωμα του φόβου βοηθά τους ανθρώπους προς αυτή την κατεύθυνση: να εκφραστούν, δηλαδή, ευκολότερα δίχως να αισθάνονται πως λιγοψυχούν ή δεν είναι δυνατοί. Ευτυχώς το κοινό βίωμα του κινδύνου μεταμόρφωσε πολλούς ανθρώπους σε κύκνους, τους έκανε δηλαδή περισσότερο όμορφους, εκφραστικούς κι ανοιχτούς.
Γελάστε, πείτε ιστορίες, διαβάστε, συνδεθείτε στο διαδίκτυο με άλλους ανθρώπους και αφεθείτε στην αναγκαιότητα της οικειότητας των μικρών ομάδων (οικογένεια, φίλοι, συνάδελφοι, κλπ). Κρατήστε όρθια τα σπίτια σας, στηρίξτε και ενδυναμώστε την πνευματική, ηθική και συναισθηματική σας υπόσταση και παράλληλα θρέψτε τις σχέσεις με τους οικείους σας, με όσους έχετε δίπλα σας για να μοιραστείτε το βίωμά σας. Κι αν τα πράγματα νιώθετε πως φεύγουν από τον έλεγχό σας μη διστάσετε να αναζητήσετε βοήθεια από κάποιον ειδικό της ψυχικής υγείας.
Τέλος ενισχύστε την κοινωνική συνοχή ενάντια σε αυτοματισμούς που μπορεί να αυξήσουν την πίεση στους αδύναμους. Όλοι χρειάζεται να έχουμε στο νου μας όσους κινδυνεύουν περισσότερο, αυτούς που ίσως δεν έχουν ένα σπίτι για να ακολουθήσουν το σλόγκαν «Μένουμε Σπίτι», αυτούς που ξαφνικά χάνουν το εισόδημά τους και ενδεχομένως να μην έχουν την δυνατότητα βιοπορισμού, αυτούς που θα ασθενήσουν από τον κορωνοϊό, τους ηλικιωμένους που μπορεί να χρειαστούν βοήθεια, τους υπόλοιπους ασθενείς, κοκ.
Η αλληλεγγύη είναι το φάρμακο για την ψυχική μας υγεία…
Η πανδημία αποτελεί ένα ιστορικό ορόσημο που θέτει όλη την ανθρωπότητα ενώπιον της ευθύνης να αναστοχαστεί και να σκεφτεί τι μάθημα μπορεί να πάρει από αυτό που συμβαίνει, και τον καθένα από εμάς να σκεφτεί τι εξήγηση μπορεί να δώσει σε ένα υπαρξιακό επίπεδο για το τι είναι σημαντικό, τι λειτουργεί και τι όχι με βάση τον τρόπο που είναι ιεραρχημένες οι ανάγκες, οι αξίες και οι ανθρώπινες σχέσεις σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο.
Είναι αυτός ο κατάλληλος καιρός για «ενδοσκόπηση» ή με τον τρόπο αυτό θα δημιουργήσουμε μεγαλύτερη ανασφάλεια σε μας και στους γύρω μας;
Ζούμε την έξαρση μιας παράδοξης ψηφιακής αυτοπραγμάτωσης, όπου η επικοινωνία συντελείται μέσω των κοινωνικών μέσων δικτύωσης και η πληροφορία διακινείται κυρίως ηλεκτρονικά με συνέπεια να μένει λιγότερος χώρος για αναστοχασμό και «ζωντανή» αλληλεπίδραση. Η νέα συνθήκη αλλάζει επίσης τη διασύνδεση του ιδιωτικού με το δημόσιο χώρο μιας και το ιδιωτικό εισβάλλει ως εικόνα, λόγος και λέξεις στη δημόσια σφαίρα και δημιουργεί μια νέα αναγκαιότητα ασώματης (εικονικής) επικοινωνίας, ως ένα μέσο της άρσης της αίσθησης εγκλωβισμού που μας έχει επιβάλλει ο κίνδυνος της πανδημίας, σαν να είμαστε σε χειμερία νάρκη.
Στη βαθιά ενδοσκόπηση όμως και την κατανόηση των εσωτερικών διεργασιών κρύβεται η προσωπική μας ευημερία, ειδάλλως κινδυνεύουμε να αυτοπαγιδευτούμε στην ακαμψία των συναισθημάτων του φόβου και του πανικού. Χρειάζεται επομένως να στρέψουμε το βλέμμα στον εαυτό μας και να κατανοήσουμε ή ακόμη καλύτερα να αποδεχθούμε πως πάντα θα υπάρχουν δυσκολίες και αλλαγές (αναπόφευκτα κάποιες από τις οποίες θα είναι επώδυνες) και να σταθούμε θετικά με ευγνωμοσύνη, υπομονή και σεβασμό σε ό,τι μας φέρνει η ζωή. Γιατί η μόνη μας επιλογή για να αλλάξουν τα πράγματα είναι να αλλάξουμε εμείς.
Φοβάμαι πως λόγω των συνθηκών υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να αυξηθούν τα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας. Τι κάνουμε σε αυτές τις περιπτώσεις;
Η συνθήκη αυτή δε δημιούργησε μονάχα κύκνους μα και τέρατα. Σε όσους είχαν μάθει να κρύβουν τα προβλήματά τους κάτω από το χαλί αυτός ο ιδιότυπος εγκλεισμός δεν τους επιτρέπει πλέον τόσο εύκολα να αναπτύσσουν μηχανισμούς άμυνας όπως η μετάθεση και η αποσύνδεση από τα προβλήματα. Οι δυναμικές και οι ρόλοι που αναδεικνύονται μέσα στην κρίση της πανδημίας, δίχως τις διαφυγές του παρελθόντος, αποζητούν διαφορετικές διεξόδους κι όσοι δεν μπορούν να ελιχθούν βυθίζονται στη δίνη του θυμού τους. Ο θυμός λειτουργεί δηλαδή ως καταλύτης του φόβου των ανώριμων ανθρώπων, ο οποίος ενισχύεται από την ανασφάλεια που δημιουργεί ο ασυνείδητος φόβος θανάτου που επιφέρει η πανδημία.
Ο φόβος για έναν αόρατο εχθρό γεννά ένα τυφλό φόβο που κάνει ορισμένες ανώριμες προσωπικότητες να αντιδρούν με βίαια ενστικτώδεις συμπεριφορές. Οι φοβισμένοι αυτοί άνθρωποι ξεσπούν τον φόβο τους στους οικείους, ο φόβος γίνεται θυμός κι ο θυμός αντανακλάται σε βίαιες συμπεριφορές.
Καλό θα ήταν αυτοί οι άνθρωποι που υφίστανται τη βία μέσα στα σπίτια τους να αντιδράσουν, η πανδημία αποτελεί ένα κομβικό σημείο να μετατρέψει το φόβο τους σε δύναμη και να γίνουν περισσότερο αποφασιστικοί. Είναι μια μεγάλη ευκαιρία γι’ αυτούς γιατί στο συγκεκριμένο χρονικό σημείο και η κοινωνία μας είναι περισσότερο ευαισθητοποιημένη.
Υπάρχουν πολλοί που υποστηρίζουν πως μόλις εξέλθουμε της κατάστασης αυτής ο κόσμος μας θα είναι εντελώς διαφορετικός, όχι μόνο όσον αφορά το επίπεδο της οικονομίας, αλλά και της κοινωνίας. Ποια η δική σας άποψη;
Ήδη ο κόσμος μας δεν είναι ίδιος, μοιάζει να έχει σταματήσει και να κινείται με μια βραδύτητα αντιστρόφως ανάλογη της ιλιγγιώδους ταχύτητας με την οποία κινείται ο φόβος και η απειλή του κινδύνου της πανδημίας. Δεν γνωρίζω βέβαια τι θα προκύψει όταν ο κίνδυνος παρέλθει, ίσως το σκοτάδι του covid-19 να ανοίξει το δρόμο προς ένα νέο διαφωτισμό στο τρόπο οργάνωσης των κοινωνιών και τις ανθρώπινες σχέσεις, ίσως όμως μας βυθίσει ακόμη περισσότερο στο σκοτάδι του πανικού και του φόβου. Είναι στο χέρι της εκάστοτε κοινωνίας να «επιλέξει» προς ποια κατεύθυνση θα κινηθεί μετά από μία τέτοια ιστορική συγκυρία. Προς το παρόν επείγει να βγούμε αλώβητοι από τον κίνδυνο, όσο αυτό γίνεται, ο τρόπος δε διαχείρισης αυτού του κινδύνου ίσως είναι ο μοναδικός τρόπος για να προβλέψουμε το μέλλον που μοιάζει να εξελίσσεται καλειδοσκοπικά μπροστά μας.
Προσωπικά εύχομαι να ζούμε το τέλος της εποχής των εικόνων και του θεάματος, του σκοταδισμού των ανθρώπινων ενορμήσεων και την αρχή ενός «νέου διαφωτισμού» στον οποίο θα κυριαρχήσει ένας νέος αξιακός κώδικας όπου σύμβολα της κοινωνίας δεν θα είναι ο μόνο οι «celebrities» αλλά κυρίως οι άνθρωποι του μόχθου και της επιστήμης.
Ένας νέος Διαφωτισμός που δεν θα στηριχθεί βέβαια στην παντοδυναμία και την έπαρση της επιστήμης και της ανθρώπινης αυταρέσκειας αλλά στην ευεργετική επίδραση της πρώτης στην κατά τα λοιπά ταπεινή ανθρώπινη φύση. Σε διαφορετική περίπτωση η μοίρα του πλανήτη δεν είναι σε καλά χέρια….
Ο άνθρωπος του 21ου αιώνα, από «άτρωτος» και «ανίκητος» μοιάζει να επιστρέφει στο χώμα, στη γη. Τι συνέπειες μπορεί να έχει αυτό στην πορεία και στην εξέλιξη της ανθρωπότητας;
Η πανδημία αποτελεί ένα ιστορικό ορόσημο που θέτει όλη την ανθρωπότητα ενώπιον της ευθύνης να αναστοχαστεί και να σκεφτεί τι μάθημα μπορεί να πάρει από αυτό που συμβαίνει, και τον καθένα από εμάς να σκεφτεί τι εξήγηση μπορεί να δώσει σε ένα υπαρξιακό επίπεδο για το τι είναι σημαντικό, τι λειτουργεί και τι όχι με βάση τον τρόπο που είναι ιεραρχημένες οι ανάγκες, οι αξίες και οι ανθρώπινες σχέσεις σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο. Τις συνέπειες, όπως ανέφερα προηγουμένως, δεν μπορούμε να τις προβλέψουμε, το βέβαιο όμως είναι ότι αυτές θα εξελιχθούν αναλόγως των δικών μας συνειδητοποιήσεων:
Μια πρώτη συνειδητοποίηση είναι η αναγκαιότητα να ξαναβρούμε τη χρησιμότητα της «βραδύτητας». Εκτός της απειλής του ενδεχόμενου κινδύνου που τρέχει με ιλιγγιώδεις ταχύτητες, όλα τα υπόλοιπα κινούνται σε αργούς ρυθμούς, σχεδόν φυσιολογικούς κι εναρμονισμένους με τη φυσική πραγματικότητα. Ο αργός χρόνος αποδεσμεύει τον άνθρωπο από τη μανία των επιτευγμάτων, του αποδίδει ξανά πίσω ατόφιο το συναίσθημα, ως πνεύμονα νοηματοδότησης του παρόντος, της στιγμής και τον οδηγεί σε μια διαφορετική ιεράρχηση των αναγκών του.
Μια δεύτερη συνειδητοποίηση είναι πως ενώ γνωρίζουμε εδώ και πολύ καιρό πως ο πλανήτης έχει ανάγκη να μειωθούν οι ρυθμοί της ανθρώπινης παρέμβασης στη ράχη του, το αγνοούσαμε προκλητικά συνεχίζοντας να παράγουμε και να καταναλώνουμε ξέφρενα προϊόντα, υπηρεσίες, ακόμα και σχέσεις σαν ακόρεστα εγωπαθή πλάσματα που δεν έχουν αίσθηση των συνεπειών για το μέλλον. Οι καιροί απαιτούν να είμαστε ευέλικτοι και ευπροσάρμοστοι κι όχι παρορμητικοί, αδαείς χορεύοντας σε ξέφρενους ρυθμούς το χορό της αυτοκαταστροφής μας.
Μια τρίτη συνειδητοποίηση είναι πως η πανδημία θέτει ένα τέλος στις ψευδαισθήσεις, όχι μόνο της παντοδυναμίας της ανθρώπινης φύσης, αλλά και της ισονομίας και της αλληλεγγύης σε επίπεδο εθνικό, κοινωνικό, κλπ. Ενώ δηλαδή ο ιός είναι όντως «δημοκρατικός» και δεν κάνει διακρίσεις σε φτωχούς, πλούσιους, διάσημους ή άσημους, η διαχείρισή του ποικίλλει σε διακρίσεις, εναλλάσσεται δηλαδή ανάλογα όχι μόνο της ατομικής δυνατότητας αλλά και της στάσης των κυβερνώντων και των διαθέσιμων πόρων του κάθε κράτους. Έτσι επί παραδείγματι ο φτωχός νότος στενάζει υπό το βάρος ενός συστήματος υγείας που δεν έχει βαθιά υποστυλώματα, ενώ ο πλούσιος βορράς αναμένει το κύμα πιο σθεναρά. Ίσως αυτή η πανδημία αναδείξει την ευθραυστότητα και παράλληλα θέσει με πιο δυναμικό τρόπο την αναγκαιότητα μιας «πραγματικής» ισότιμης και αλληλέγγυας κοινωνίας σε επίπεδο εθνών κι ευρωπαϊκής ένωσης.
Και μια τελευταία συνειδητοποίηση είναι αυτή της κοινής ανθρώπινης μοίρας και η εξάπλωση της αλληλεγγύης μεταξύ ανθρώπων, κοινωνιών, κάποιων χωρών και η ανάπτυξη της ελπίδας πως η ανθρωπότητα μπορεί να βαδίσει σε άλλους δρόμους.
