Γράφει ο Θωμάς Κυριάκος
Συνεχίζοντας το οδοιπορικό μας στην παλιά Λάρισα θα περιηγηθούμε σε δυο σημεία της πόλης άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους και με τον υπόλοιπο ιστό της πόλης. Στην περιοχή του Αλκαζάρ και στη συνοικία του Πέρα Μαχαλά.
Η συνοικία του Πέρα μαχαλά ή Βλαχομαχαλά, λόγω του εντοπισμού βλαχόφωνου πληθυσμού από τα μέσα του 19ου αιώνα και μετά, βρίσκεται στην αριστερή όχθη του Πηνειού. Είναι καθαρά μια συνοικία χριστιανική με ελληνικό όνομα. Η ονομασία Πέρα προήλθε από τον εντοπισμό της, που σημαίνει αντίπερα της πόλεως. Από τις αρχές του 19ου αιώνα, όταν η Λάρισα άρχισε σταδιακά να εποικίζεται από χριστιανικό πληθυσμό, ο οποίος ήταν εγκατεστημένος πιο πριν σε ορεινές περιοχές από τον φόβο των Οθωμανών κατακτητών, μία από τις συνοικίες της πόλης όπου εγκαταστάθηκαν ήταν και ο Πέρα μαχαλάς. Πολλοί πιστεύουν ότι η εν λόγω συνοικία είναι σχετικά νέα, όμως υπάρχουν έμμεσες αναφορές για την παρουσία της από τα μέσα του 17ου αι. και άμεσες από τις αρχές του 18ουαιώνα και μετά.
Henry Holland γκραβούρα του 1812. Συλλογή “Ελληνική Βιβλιοθήκη – Κοινωφελές Ίδρυμα Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης”
Άποψη του Πηνειού με την πέτρινη γέφυρα, στα δεξιά μας το μεγαλύτερο τέμενος της πόλης το τζαμί του Χασάν Μπέη και στο βάθος ο λόφος Ακροπόλεως με τις παραποτάμιες κατοικίες του Τρανού Μαχαλά της συνοικίας των Χριστιανών, ενώ στο βάθος της εικόνας και σε απόσταση προβάλλει αμυδρά ο όγκος της Όσσας. Από την αριστερή πλευρά, παραποτάμια, δεσπόζει η μονή του τάγματος των Μεβλεβήδων, σύμφωνα με τον Θεοδ. Παλιούγκα, των γνωστών και ως στροβιλιζόμενων Δερβίσηδων, η οποία κτίστηκε πιθανότατα στα μέσα του 17ου αιώνα και ονομαζόταν Mevlevihane.
Ο Πηνειός & ο Πέρα Μαχαλάς κατά την περίοδο της πλημμύρας του 1901. Λεπτομέρεια από το χρωμολιθόγραφο επιστολικό δελτάριο αρ. 5 του Γεωργίου Βελώνη .
Οι συνοικίες Πέρα μαχαλάς και Ταμπάκικα και κατά δεύτερο λόγο ο Παράσχου μαχαλάς (Αγίου Αθανασίου), επειδή υψομετρικά ήταν από τις χαμηλότερες συνοικίες της Λάρισας, κατά τις μεγάλες βροχοπτώσεις που υπερχείλιζε ο Πηνειός, κατακλύζονταν από νερά τα οποία επέφεραν όχι μόνον υλικές ζημιές, αλλά και θανάτους. Η φωτογραφία αποτυπώνει την πλημμύρα του 1901 και τον Πέρα Μαχαλά. Η συνοικία είναι μικρή σε έκταση και περιορίζεται στον χώρο αριστερά του δρόμου που οδηγεί στη Γιάννουλη. Μετά το καφωδείον «Απόλλων» και τα σπίτια που φαίνονται αριστερά, στο μέσο της βλέπουμε το ναό του Αγίου Χαραλάμπους υπό κατασκευήν (δεν έχει ολοκληρωθεί ο τρούλος) ενώ πίσω του διαγράφονται οι τεράστιες πλημμυρισμένες εκτάσεις.
Χαρακτηριστική είναι η αναφορά της εφημερίδας «Μικρά» της Λάρισας, στο φύλλο της 16ης Ιουνίου 1919: «…γίνονται κάποτε μικροί κατακλυσμοί εις τούτο το μέρος τον χειμώνα, όταν η Σαλαμβριά ξεχειλίζει, από τον οποίον κατακλυσμόν πειράζεται πολύ και ο Πέρα Μαχαλάς της Λαρίσσης…». Το φαινόμενο αυτό προβλημάτιζε για χρόνια τις τοπικές αρχές, οι οποίες πριν ακόμη γίνουν τα αντιπλημμυρικά έργα, προσπαθούσαν με προσωρινά μέτρα να αντιμετωπίζουν τις καταστροφές. Διαβάζουμε σε εφημερίδα της Λάρισας του 1919: «…υπεβλήθησαν χθες εις την Νομαρχίαν μελέται της επισκευής των σφαγείων, της αποξηράνσεως του έλους Πέρα Μαχαλά και της επισκευής δύο οδών εν τη συνοικία «Πέρα Μαχαλά», αι οποίαι άμα βρέχει μεταβάλλονται εις λίμνας και είναι εντελώς αδιάβατοι». [1]
Τελετή κατάδυσης του Σταυρού από την γέφυρα του Πηνειού. Χρονολογία: περίπου 1905. Αρχείο του Γιάννη Ρούσκα
Πλήθος κόσμου αποτυπώνεται στην αριστερή όχθη του Πηνειού, όπως και στη γέφυρα. Στο τέλος της γέφυρας αριστερά διακρίνεται ένα κτίριο με μια μεγάλη αυλή. Σ΄αυτό το κτίριο στεγαζόταν το Θέατρο Γκουλιάμα και Νωλέσσα από το 1889, το οποίο είχε αφήσει εποχή στον ανδρικό πληθυσμό της Λάρισας από τους θιάσους με ξένες καλλιτέχνιδες που παρουσίαζε επί σκηνής. Μεταξύ των θιάσων που αφήσαν εποχή αναφέρονται, ο ιταλοελληνικός θίασος ποικιλιών Ανδρέα Φορμεντίνι, ο κωμειδυλλιακός θίασος Παντελή Παντελιάδου, ο θίασος Ρέντζου, και άλλοι.”
Το ρωμαντικόν Αλκαζάρ της Λαρίσσης. Η φωτογραφία δημοσιεύτηκε στην Αθηναϊκή εφημερίδα “Ελλάς” το 1908.
Το Αλκαζάρ επί Τουρκοκρατίας ήταν ένας χέρσος τόπος, ονομαζόταν Μπελεντιέ Μπαχτσέ (δημόσιος κήπος). Στο χώρο αυτό πολλές φορές στρατοπέδευαν σε σκηνές, τμήματα του Οθωμανικού στρατού, όπως και τμήμα του Ελληνικού Πυροβολικού αμέσως μετά την απελευθέρωση του 1881.
Γέφυρα Πηνειού – Το τουρκικό στρατιωτικό νοσοκομείο. Χρονολογία: την ημέρα της απελευθέρωσης της Λάρισας στις 31/8/1881 ή 1~2/9/1881. Φωτογράφος: με επιφύλαξη πρέπει να είναι του Γεωργίου Φεχτσή (Βόλος), ο οποίος από το 1965 έως τις αρχές του 1900 διατηρούσε φωτογραφεία, εκτός από το Βόλο, στη Λάρισα και στα Τρίκαλα.
Όπως αναφέρει ο Λαρισαίος δημοσιογράφος Θρασύβουλος Μακρής: «εις το Αλκαζάρ υπήρχε μέγα κτίριον χρησιμεύων ως Νοσοκομείον, εις το οποίον κατόπιν διαταγής του Οθωμανού διοικητού νοσηλεύονταν και Χριστιανοί, τους οποίους φρόντιζαν εναλλάξ οι νεαροί τότε γιατροί Αστεριάδης, Ζαρμάνης, Θεοχαρίδης και Μακρίδης. Στο μέρος δε όπου σήμερα υπάρχει ένα κενοτάφιο των πεσόντων του κατά την οπισθοχώρησιν του 1897, οι Οθωμανοί εκτελούσαν τους καταδικαζόμενους εις θάνατον, ρίχνοντας τους επάνω σε αιχμηρούς σιδηρούς πασσάλους…»
Πάρκο Αλκαζάρ στη Λάρισα ο κεντρικός διάδρομος. Χρονολογία: 1917~18. Φωτογράφος Φραγκούλης Καλουτάς από τη Σύρα.
Αμέσως μετά της προσάρτηση της Λάρισας στο Ελληνικό κράτος, το Αλκαζάρ δενδροφυτεύτηκε από το 1ο Τάγμα Σκαπανέων του Στρατηγού Θεοδ. Γρίβα (που μετά το πέρας της κατάληψης της πόλης μας αντικατέστησε τον Στρατηγό Σκαρλ. Σούτσο) με λεύκες και πλατάνια. Η δενδροφύτευση συνεχίστηκε και μετά το 1882 από ένα σωματείο με την επωνυμία «Φιλοδασική Ένωσις», που ίδρυσε στη Λάρισα η βασίλισσα Όλγα, σε συνεργασία με το Δήμαρχο Ζαρμάνη και τη συνδρομή του Στρατού, η οποία και βάφτισε τον χώρο αυτό σε «Άλσος των Νυμφών». Για αυτό τον σκοπό η Δημοτική Αρχή ενέκρινε πίστωση 5.000 δρχ, όπως και το 1883 που ενέκρινε ποσά για την ανέγερση καφενείου και παραπήγματος για την Φιλαρμονική Μουσική της πόλης, για την οποίαν επιπλέον κατασκεύασε και μια ωραιοτάτη εξέδρα, στην οποία κατά διαταγήν του στρατηγού η μουσική παιάνιζε τρεις φορές την εβδομάδα.» [2]
Λάρισσα-Αναθηματική στήλη ’97. Φωτογράφος: Fr. Caloutas (Φραγκούλης Καλουτάς – Σύρος).
Φωτογραφία του 1916~17, δυο στρατιωτών μπροστά από την αναθηματική στήλη που είχε στηθεί στην μνήμη των πεσόντων στις μάχες του «ατυχούς» ελληνοτουρκικού πολέμου του 1897. Στη βάση του αναγράφονται τα εξής: «Εις μνήμην των εν Θεσσαλία πεσόντων αξιωματικών και οπλιτών κατά τον πόλεμο του 1897. Αφιερούσιν οι αξιωματικοί» και υπάρχει η υπογραφή του δημιουργού, του γλυπτού «Γ. Ξενάκης εποίει».
Το μνημείο στήθηκε στην αρχή του άλσους του Αλκαζάρ, αμέσως δεξιά μετά τα σκαλοπάτια που οδηγούν στον κεντρικό δρόμο και συμβολικά κοντά στην μεγάλη γέφυρα του Πηνειού. Αποτελούσε για μεγάλο διάστημα το επίσημο Ηρώο της πόλεως μέχρι τη δεκαετία του ‘60, όταν στήθηκε το σημερινό Ηρώο στον χώρο του Λόφου του Φρουρίου. Σήμερα η κατάσταση του μνημείου δεν είναι καλή. Έχει σημαντικές φθορές. Ενώ η απαξιωτική θέση που του επιφυλάξαμε, δίπλα στις δημόσιες τουαλέτες, δεν τιμά καθόλου το σκοπό για τον οποίο ανεγέρθη. Ίσως θα πρέπει να αναλάβουμε μια πρωτοβουλία ως πολίτες και να ζητήσουμε από τη Δημοτική Αρχή να το να το συντηρήσει και να το μεταφέρει σε πιο περίοπτη θέση.
Η Δ’ Γυμνασίου Λαρίσης στο εξοχικό κέντρο “Κιβωτό”. Χρονολογία: 1928.
Το κέντρο «Κιβωτός» βρισκόταν πέρα από την περιοχή του Αλκαζάρ, στον κήπο Παπασταύρου. Ο κήπος καταλάμβανε το χώρο ανάμεσα από την αριστερή κοίτη του Πηνειού έως τα όρια του πάρκου Αλκαζάρ. Στο χώρο όπου σήμερα βρίσκεται η συνοικία Αλκαζάρ. Στην ουσία η περιοχή ήταν ένας μεγάλος λαχανόκηπος ιδιοκτησίας του Κων. Παπασταύρου. Οι παλιοί Λαρισαίοι, τις ηλιόλουστες χειμωνιάτικες Κυριακές, μετά τον εκκλησιασμό, και τις ζεστές βραδιές του καλοκαιριού, συνήθιζαν να επισκέπτονται τη συγκεκριμένη περιοχή.
Μετά τη βόλτα κατέληγαν, συνήθως, στο διπλανό με τον κήπο του Παπασταύρου ταβερνάκι, το οποίο ονομαζόταν «Κιβωτός», όπου γεύονταν την παραγωγή του λαχανόκηπου και άλλα εδέσματα. Είναι ενδιαφέρον να μάθουμε γιατί το συγκεκριμένο εξοχικό κέντρο ονομάσθηκε «Κιβωτός». Κατά τη διάρκεια μιας μεγάλης πλημμύρας στη Λάρισα περί τα τέλη της δεκαετίας του 1920, ο δημοσιογράφος Ευάγγελος Τσιρόπουλος, που ήταν τότε διευθυντής στην τοπική εφημερίδα «Ελευθερία», περιέγραψε ως εξής την κατάσταση που επικρατούσε στην πέραν του Αλκαζάρ περιοχή, η οποία σημειωτέον ότι τότε ήταν επίπεδη, άδενδρη και χωρίς οικήματα, εκτός από το μικρό κεντράκι: «Ολόκληρον το πεδίον του “Αλκαζάρ” εκαλύφθη υπό υγράν σινδόνην, ήτις εξετείνετο μέχρι του αγροκτήματος Χαροκόπου. Τα πάντα είχον καλυφθεί από τα πλημμυρίσαντα ύδατα και εν τω μέσω της σχηματισθείσης απεράντου λίμνης επρόβαλεν, ως η Κιβωτός του Νώε, το εξοχικόν κέντρον παρά τον κήπον Παπασταύρου». [3] Μεταπολεμικά στη θέση της «Κιβωτού» λειτούργησε το εξοχικό κέντρο «Ο Τζίμης».
Ο παππούς μου Θωμάς Κυριάκος στο Αλκαζάρ τη δεκαετία του 1930.
Ο ισπανικός όρος Αλκαζάρ που χρησιμοποιείται έως σήμερα έχει αραβική ρίζα και σημαίνει φρούριο, οχυρό. Λόγω της έντονης παρουσίας της ονομασίας Αλκαζάρ στην Ισπανία και της μετοικεσίας στη Λάρισα από τον 15ο αιώνα πολυπληθούς ομάδας Σεφαραδιτών, δηλαδή Εβραίων που προέρχονταν από την Ιβηρική χερσόνησο (Ισπανία, Πορτογαλία) ίσως υπάρχει κάποια συσχέτιση των δύο γεγονότων με την παρουσία της ονομασίας «Αλκαζάρ» στη Λάρισα.
Για την ονοματοδοσία του πάρκου δεν έχει αποσαφηνιστεί σε οποίον οφείλεται. Ας ανατρέξουμε στην επιστολή που έστειλε ο διευθυντής της Λαϊκής Τράπεζας κ. Νίκος Φίλιος, στην εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ στις 26/3/1952, για να διαβάσουμε την δική του εκδοχή: «…κατά το έτος 1883, ανέλαβεν την αρχηγίαν του Στρατού Θεσσαλίας ο αυστηρότατος Στρατηγός Θοδωράκης Γρίβας. Ο Γρίβας διελθών και από την Ισπανία, είδεν και εθαύμασεν και αυτός, το μέγα άλσος ΑΛΚΑΖΑΡ. Μόλις αφίκετο στην Λάρισαν, είδεν ωραιότατον τοπείον του Πηνειού και ενεπνεύσθη την ιδέαν να το ονομάση ΑΛΚΑΖΑΡ. Και όχι μόνον το ονόμασεν ΑΛΚΑΖΑΡ, αλλά ως απολυταρχικός και πείσμων που ήτο, μη δεχόμενος αντίρρησιν εις οιανδήποτε γνώμην του, ανέλαβεν με ενθουσιασμόν την μεταβολή του χέρσου εκείνου χώρου, εις Κήπον. Προς τούτον διέταξεν Λόχο Στρατού, και δια αυτού κατορθώθη να γίνη κήπος και φύτευσις πολλών δένδρων, μερικά των οποίων (πεύκα) διατηρούντο, πανύψηλα μέχρις της Κατοχής, οπότε και κατεκόπησαν υπό των Ιταλών. Συνεπώς και το όνομα και η μετατροπή του χώρου εις κήπον και άλσο οφείλεται αποκλειστικώς και μόνον στον Στρατηγόν Γρίβαν. Όσον αφορά δε τον μακαρίτην συμπολίτην μας Ρωμύλον Αυδή, ούτος είχεν αρχικώς ταβέρναν έπειτα ρεστωράν εντός της πόλεως, ήτο δε πολύ μεταγενέστερος του Γρίβα, ούτε δε από την Ισπανίαν επέρασεν, ούτε την επιβολήν και δύναμιν είχε να ονομάση χώρον Δημοτικόν…»
Λάρισα-Πηνειός. Εκδόσεις: Γκινακού-Μαργαρίτη. Χρονολογία: 1933~4.
Βοσκοί με το κοπάδι τους στην κοίτη του Πηνειού από την πλευρά του πάρκου ΑΛΚΑΖΑΡ., μια συνηθισμένη εικόνα για εκείνη την εποχή, σχετικά ασυνήθιστη για τη σημερινή εποχή μας. Δεξιά τους το “νησάκι” που υπήρχε στον Πηνειό, μια ξέρα, ανάμεσα από το ΑΛΚΑΖΑΡ και τη συνοικία Ταμπάκικα της πόλης.
Η φωτογραφία έφτασε στο mail μου μετά την μεσολάβηση του καλού φίλου Mario Zauli και αποτελεί τμήμα του αρχείου του θείου του, Ιταλού γιατρού Pierluigi Zamperin που είχε βρεθεί στο Βόλο κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκ. Πολέμου και ευγενικά παραχώρησε στην ομάδα της Φωτοθήκης Λάρισας για τη συλλογή της.
ΑΛΚΑΖΑΡ το σπιτάκι του φύλακα και στο βάθος η συνοικία του Αγ. Χαραλάμπους.
Χρονολογία: δεκαετία 1930. Φωτογράφος: Νικ. Μούσιος (Λάρισα).
Απέναντι από το κέντρο Αλκαζάρ, ο γεωπόνος της Αβερωφείου Γεωργικής Σχολής Ιωάννης Κατσίγρας, πατέρας του μεγάλου ευεργέτη της Λάρισας ιατρού Γ. Ι. Κατσίγρα, δημιούργησε το 1911 έναν θαυμάσιο κήπο. Στο σπιτάκι διέμενε ο εκάστοτε φύλακας, ο οποίος όφειλε να ενημερώσει τους περιπατητές για την ώρα που έπρεπε, το βράδυ, να εκκενώσουν το πάρκο και είχε την γενική εποπτεία του χώρου. Θυμάμαι το καμπανάκι που είχε δίπλα από την μεταλλική είσοδο στον τότε περιφραγμένο χώρο.
Εμποροπανήγυρις και Ιππικοί Αγώνες στη Λάρισα παραποτάμια στην περιοχή του ΑΛΚΑΖΑΡ. Εκδότης Παναγιωτακόπουλος και Σία (Λάρισα). Χρονολογία: αρχές του 1930.
Η πρώτη Εμποροπανήγυρης, της ελεύθερης από τον Οθωμανικό ζυγό Λάρισας, ξεκίνησε τον Σεπτέμβριο του 1889, οκτώ χρόνια μετά την απελευθέρωση της πόλης. Ενώ για αναβάθμιση του ρόλου του Παζαριού το 1896, το Δημοτικό Συμβούλιο πήρε την πρωτοβουλία της διεξαγωγής ιππικών αγώνων κατά την διάρκεια της εμποροπανήγυρης. Ως χώρος των αγώνων ορίσθηκε η γειτονική προς το παζάρι περιοχή, η οποία εκτεινόταν από το σημείο του σημερινού σταδίου Αλκαζάρ μέχρι περίπου την δεύτερη κοίτη του Πηνειού και ήταν Πανελλήνιας εμβέλειας, διαρκούσαν τρεις ημέρες και συγκέντρωναν πλήθος κόσμου.
Η εκκλησία του Αγίου Χαραλάμπους μετά το σεισμό της 1ης Μαρτίου 1941.
Η φωτογραφία απεικονίζει τον ναό του Αγίου Χαραλάμπους, λίγες ημέρες μετά τον σεισμό της 1ης Μαρτίου 1941 και μας δίνει μια εικόνα των καταστροφών που υπέστη. Η φωτογραφία είχε ληφθεί από την “Εθνική Αλληλεγγύη – Επιτροπή περιοχής Θεσσαλίας”, μια οργάνωση η οποία είχε συσταθεί την περίοδο εκείνη για να βοηθήσει τους σεισμοπαθείς.
Όπως βλέπουμε ο μεγάλος σεισμός επέφερε στο ναό σοβαρές καταστροφές. Κατέπεσε ο τρούλος, ο νότιος τοίχος κατέρρευσε ολοσχερώς και εμφανίσθηκαν ρωγμές στους κάθετους τοίχους του, όπως φαίνεται και στη φωτογραφία. Οι ζημιές μεταπολεμικά επιδιορθώθηκαν, ο ναός καλύφθηκε ολόκληρος με δίρριχτη στέγη από κεραμίδια και λειτούργησε πλέον ως ενοριακός. Το 1974 κατεδαφίσθηκε και στη θέση του ανοικοδομήθηκε ο σημερινός ναός, τα εγκαίνια του οποίου έγιναν το 1983.
Κέντρο Αλκαζάρ. Λάρισα 2/1/1943. Αρχείο Ισραηλιτικής Κοινότητας Λάρισας
Ήταν 2 Ιανουαρίου 1943 ένα ηλιόλουστο πρωινό, μια παρέα Λαρισαίων κατηφορίζει στο πάρκο Αλκαζάρ και φωτογραφίζεται μπροστά από το ομώνυμο κατεστραμμένο εξοχικό κέντρο. Στο χώρο είχε εγκατασταθεί, για αρκετό διάστημα, μια ομάδα Ιταλών στρατιωτών και για να ζεσταίνονται τις κρύες μέρες του χειμώνα του 1942 αποψίλωσαν σχεδόν όλα τα δέντρα του Άλσους. Όταν μετακινήθηκαν σε άλλο σημείο της πόλης ήρθαν και αποτελείωσαν το άλσος και το εξοχικό κέντρο οι κάτοικοι της Λάρισας και στις αρχές του 1943 είχαν μείνει μόνο οι κολώνες και οι τοίχοι, όπως αποτυπώνεται στην φωτογραφία.
Πάρκο Αλκαζάρ αμέσως μετά τον πόλεμο του 1940. Το 1ο Δημοτικό συνεργείο που ανέλαβε την αποκατάσταση του με επικεφαλής τον Γρηγόρη Μελίδη. Χρονολογία: 1945/46.
Η εικόνα που άφησαν πίσω τους οι Γερμανοί ήταν καταστροφική. Το πάρκο χωρίς ίχνος πρασίνου. Το εικονιζόμενο σημείο είναι στην είσοδο του πάρκου, πίσω από το 1ο Δημοτικό συνεργείο που ανέλαβε την αποκατάσταση του πρασίνου διακρίνουμε τη βρύση με την προτομή του Κρυστάλλη. Με πρωτοβουλία της τότε δημοτικής αρχής τέθηκαν οι βάσεις για την αναδημιουργία του άλσους στον χώρο του Αλκαζάρ, αρχίζοντας από τον ανθόκηπο στην αριστερή πλευρά προς την οδό Κοζάνης, γύρω από την προτομή του ποιητή Κρυστάλλη και πιο κάτω στο φυλάκιο του επιστάτη. Ακολούθησε πυκνή δεντροφύτευση σε ολόκληρο τον χώρο από μαθητές, προσκόπους και διάφορα πολιτιστικά σωματεία.
Η προτομή του λογοτέχνη Κώστα Κρυστάλλη (1868-1894) στο άλσος Αλκαζάρ. Επιστολικό δελτάριο του 1950 περίπου. Από το αρχείο του Βαγγέλη Ρηγόπουλου, μέλους της Φωτοθήκης Λάρισας.
Η φωτογραφία απεικονίζει ένα τμήμα του πάρκου Αλκαζάρ, το οποίο βρίσκεται αριστερά μόλις κατεβεί κάποιος τα σκαλοπάτια. Στο κέντρο δεσπόζει η προτομή του συγγραφέα και ποιητή Κώστα Κρυστάλλη. Στο βάθος διακρίνονται χαμηλά κτίσματα στην περιοχή του Πέρα Μαχαλά, στο ύψος της στροφής της οδού Κοζάνης. Η βάση του παλιού ναού του Αγίου Χαραλάμπους, που είχε πρόχειρα συντηρηθεί μετά τον σεισμό του 1941, διακρίνεται δεξιά, πίσω από μια συστάδα δένδρων.
Η παρουσία της προτομής στο χώρο του Αλκάζαρ αποτελεί πρωτοβουλία του Ο.Ε.Λ. (Όμιλος Εκδρομέων Λαρίσης). Επειδή όλα τα μέλη του Ομίλου ήταν φυσιολάτρες, φυσικό ήταν να αγαπήσουν τα λογοτεχνικά έργα του ποιητή του βουνού και της στάνης. Αποφάσισαν λοιπόν κάποια στιγμή να τιμήσουν τον άνθρωπο που τους ενέπνεε, αλλά ο θάνατος του στην πιο γόνιμη ηλικία τους στέρησε το ίνδαλμά τους. αποκαλυπτήρια έγιναν στις 21 Ιανουαρίου 1940, με μεγάλη επισημότητα, παρουσία του καλλιτέχνη και πλήθους κόσμου. Αξίζει να αναφέρω ότι στο κάτω μέρος της προτομής υπάρχει μαρμάρινη επιγραφή η οποία γράφει το στίχο του Κρυστάλλη: “Πάρε με απάνου στα βουνά τι θα με φάει ο κάμπος”.
Αεροφωτογραφία από το σπιτάκι του Φόρου Τυρνάβου (Διαπύλια τέλη), στην έξοδό της Λάρισας από τη Γέφυρα του Πηνειού. Από το αρχείο του Θανάση Μπετχαβέ. Χρονολογία: αρχές του 1950.
Στο μέσον της εικόνας διακρίνεται ένα μικρό κτίσμα με δίρριχτη σκεπή από κεραμίδια, είναι ο γνωστός «Φόρος του Τυρνάβου». Στο βάθος της φωτογραφίας αριστερά είναι το άγαλμα του Κρυστάλλη με το μικρό κυκλικό σιντριβάνι και δεξιά το μνημείο για τους πεσόντες αξιωματικούς κατά τον «ατυχή» ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897.
Σχετικά με τον “Φόρο” πρέπει να αναφέρουμε ότι μέχρι το 1948 υπήρχαν στις κύριες εισόδους της Λάρισας μικρά κτίσματα, στα οποία όσοι μετέφεραν εμπορεύματα και διάφορα προϊόντα στην πόλη σταματούσαν και πλήρωναν τα λεγόμενα «διαπύλια τέλη». Τα τέλη αυτά ήταν φορολογία η οποία εισπράττονταν από την Δημοτική Αρχή, για να αντιμετωπίζει τις δαπάνες επισκευής και συντήρησης του οδικού δικτύου της πόλης. Μέχρι το 1939 ο Δήμος παραχωρούσε με δημοπρασία σε ιδιώτη την είσπραξη των τελών αυτών. Από το 1939 μέχρι το 1948 που καταργήθηκε ο φόρος, εισπράττονταν από δημοτικούς υπαλλήλους, οι οποίοι στεγάζονταν στα κτίσματα που είχαν κτισθεί για τον σκοπό αυτό.
“Βραδυνός περίπατος στο ΑΛΚΑΖΑΡ”. Επιστολικό δελτάριο Νο 487, του Ν. Στουρνάρα, του 1952
Αγαπημένη συνήθεια των Λαρισαίων, από τις αρχές του 20ου αιώνα έως και σήμερα, είναι ο περίπατος στο πάρκο του Αλκαζάρ. Διασχίζοντας την οδό Μακεδονίας (τη σημερινή Βενιζέλου) και τη γέφυρα κατέληγαν στον κεντρικό διάδρομο του πάρκου, χώρο όπου απαγορευόταν η διέλευση οχημάτων και εφίππων, όπως ανέφεραν χαρακτηριστικά, από το διάστημα του μεσοπολέμου ακόμη, ανηρτημένες ταμπέλες κατά μήκος του κεντρικού διαδρόμου. Ο λόγος της απαγόρευσης ήταν οι αξιωματικοί του Ιππικού, που στρατοπέδευε στη Λάρισα, συνήθιζαν να μετακινούνται μόνο με τα άλογα τους, ακόμη και εκτός υπηρεσίας, για να επιδεικνύουν τις ικανότητες τους και τα «γαλόνια» τους στις νεαρές κορασίδες της πόλης. Ενώ οι εύποροι Λαρισαίοι αναζητούσαν χώρο επίδειξης των αυτοκινήτων που μόλις είχαν αποκτήσει.
“Από τις γραφικές εξοχές της Λάρισας”. Κάρτ ποστάλ Νο 368, στα μέσα της δεκαετίας του 1950, εκδόσεων Νίκου Στουρνάρα (Βόλος).
Έτσι ονόμασε την κάρτα ο φωτογράφος, τότε που η κοίτη του Πηνειού αποτελούσε εξοχή και όχι κομμάτι του ιστού της. Το σημείο λήψης της φωτογραφίας είναι παραποτάμια, από την πλευρά του Πέρα Μαχαλά. Στο βάθος βλέπουμε τον Υδατόπυργο της πόλης.
Εξοχικό κέντρο Αλκαζάρ. Ο χώρος της ορχήστρας μαζί με τον απαραίτητο χορηγό της εκδήλωσης. Φωτό: Προσωπικό αρχείο Κώστα Βρεττόπουλου. Δεκαετία 1950.
Στις αρχές του 1947 ο Δήμος Λάρισας αποφασίζει να αναβιώσει το παλιό εξοχικό κέντρο στην προσπάθεια του να εμψυχώσει την τοπική κοινωνία. Η δημοπρασία που διενεργήθηκε, προέβλεπε την κατασκευή ενός νέου κτηρίου, τον εξωραϊσμό του χώρου και τη λειτουργία ενός κέντρου στα πρότυπα του παλιού. Ο ανάδοχος θα έπρεπε να εκτελέσει ο ίδιος τις παραπάνω εργασίες χωρίς να πληρώνει αντίτιμο ενοικίου στο δήμο. Την εκμετάλλευση του χώρου ανέλαβε με 15ετές συμβόλαιο ο Μήτσος Βρεττόπουλος.
Τον Μάρτιο του ’47 ξεκινούν οι προετοιμασίες και το Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου το κοσμικό κέντρο «Αλκαζάρ», υποδέχεται τους πρώτους Λαρισαίους. Αρχικά λειτουργεί ως αναψυκτήριο προσφέροντας αναψυκτικά Χαμαϊδή και Δικόπουλου, υποβρύχιο, γλυκά του κουταλιού και κυρίως χαλβά Φαρσάλων. Η μουσική που ακούγονταν ήταν από ραδιογραμμόφωνο με τον καιρό όμως, το κέντρο άρχισε να φιλοξενεί φημισμένους τραγουδιστές της εποχής και νούμερα από όλο τον κόσμο.
Τον Ιούνιο του ’48 κλείστηκε η πρώτη μεγάλη ορχήστρα με Λαρισαίους μουσικούς. Ο κόσμος της Λάρισας στερημένος από όλη την περίοδο της κατοχής και του εμφυλίου, αναζητά ευκαιρίες για χορό και διασκέδαση. Ταγκό, ρούμπες, φοξ –τροτ μονοπωλούν την πίστα ενώ, σχεδόν εκστατικά, η κοσμική Λάρισα παρακολουθεί διάσημα νούμερα και αρτίστες της εποχής, με φανταχτερά κοστούμια και εντυπωσιακές τουαλέτες. Και το «Αλκαζάρ» όμως, εκτός από διασκέδαση το Αλκαζάρ προσέφερε και φαγητό. Λίγα πιάτα αλλά πολύ καλής ποιότητας με αποτέλεσμα, όταν υπήρχαν στη Λάρισα επισκέψεις επισήμων, οι τοπικές αρχές παρέθεταν εδώ δεξιώσεις και γεύματα προς τιμή τους. Όπως αφηγείται ο γιός του τότε ιδιοκτήτη κ. Κώστας Βρεττόπουλος: «Θυμάμαι επισκέψεις του βασιλιά Παύλου και της Φρειδερίκης, του Σοφοκλή Βενιζέλου, του Κανελλόπουλου, του Αβέρωφ. Θυμάμαι επίσης τις ετοιμασίες που γινόντουσαν, τη φρουρά που ήλεγχε το χώρο πριν την έλευση των επισήμων και τον Μήτσο Βρεττόπουλο να καλαμπουρίζει και να σχολιάζει τα πολιτικά γεγονότα της εποχής, με την ιδιότητα του απλού ανθρώπου, μπροστά σε όλα αυτά τα σημαίνοντα πρόσωπα».
Αυτή η πορεία συνεχίστηκε μέχρι το ’52, οπότε ο πατέρας του αρρώστησε και δεν μπορούσε πλέον να ασχοληθεί. Τότε το μαγαζί εκμισθώθηκε σε άλλους επιχειρηματίες, τον Τρυφωνίδη, τον Δήμτσα, τον Τεκερλέκη, τον κονφερασίε Κώστα Μπάμπαρη το ’65, μέχρι και το ’72 οπότε έπαψε να υπάρχει ζήτηση για ανάλογα θεάματα και το κοσμικό κέντρο «Αλκαζάρ» γκρεμίστηκε.
Ορισμένοι από του τραγουδιστές και τραγουδίστριες που εμφανίστηκαν στο «Αλκαζάρ» από το 1950 και έπειτα είναι Μιτσούκο, Δανάη, Εύα Στυλ, Καίτη Επισκόπου, Λένα Πατεράκη, Ζωζώ Κυριαζοπούλου, Νένα Νέζερ, Μπέμπα Κυριακίδου, Αντζελα Ζήλεια, Κελιώ Δενάρδου και η μοναδική Ισπανίδα Isa Pereira, που άφησε εποχή στη Λάρισα. Επίσης Μούζας- Λιγνός, Βάγγος Παπούλιας, Πάνος Ιατρού, Τ. Μαρούδας, Νίκος Γούναρης, Μ. Αγγελόπουλος, Στέλιος Καζαντζίδης, Μ. Χιώτης, Μπαντέλος, Βάσος Σεϊτανίδης κ.α. [4]
Στάδιο Αλκαζάρ στη Λάρισα. Χρονολογία: 1967~68.
Αεροφωτογραφία από τη δυτική πλευρά του γηπέδου, δεξιά βρίσκεται το πάρκο ΑΛΚΑΖΑΡ.
Τον Ιανουάριο του 1932 κτίστηκε το στάδιο Αλκαζάρ. Ο τότε Δήμαρχος Λάρισας, Μιχαήλ Σάπκας, παραχώρησε δημοτική έκταση 15 στρεμμάτων για τη δημιουργία του. Σε πρώτη φάση διαμορφώθηκε ο αγωνιστικός χώρος και δημιουργήθηκε περίφραξη με πασαλόξυλα και τσίγκους. Το 1936 κατασκευάστηκε περιμετρική προστασία από τούβλα, ο οποίος όμως κατέρρευσε στον σεισμό του 1942. Με την απελευθέρωση, το Αλκαζάρ αρχίζει να μορφοποιείται ως γήπεδο μέσα από κάποιες βελτιώσεις, ενώ αποκτά και στίβο από καρβουνόξυλα. Το πρώτο μεγάλο οργανωτικό βήμα έγινε στις 29 Δεκεμβρίου του 1959, δηλαδή πέντε χρόνια πριν από την ίδρυση της ΑΕΛ. Με απόφαση του Νομάρχη Λάρισας, διορίζεται η 1η Εφορία Σταδίου και αναλαμβάνει επίσημα καθήκοντα στις 4 Ιανουαρίου 1960. Την ίδια χρονιά αποφασίζεται η κατασκευή στίβου κανονικών προδιαγραφών. Στις 12/4/1962 μετονομάζεται από Εθνικό Στάδιο Λάρισας σε Εθνικό Στάδιο Ολυμπιονίκη Διαδόχου Κωνσταντίνου. Στις 7 Ιουνίου του 1964 η νεοσύστατη τότε ΑΕΛ δίνει τον πρώτο της επίσημο αγώνα με αντίπαλο τον Πανιώνιο(2-1).
Το νεόκτιστο, τότε, ανοικτό Κολυμβητήριο της Λάρισας στο Ε.Α.Κ.Λ. και πίσω του το γήπεδο ΑΛΚΑΖΑΡ. Το κολυμβητήριο “σκεπάστηκε” στα μέσα της δεκαετίας του 1980.
Χρονολογία: 1980/81.
Στις 5 Ιουλίου 1984 με απόφαση της ΓΓΑ το Στάδιο Αλκαζάρ γίνεται τμήμα του Εθνικού Αθλητικού Κέντρου Λάρισας (ΕΑΚ) , στο οποίο περιλαμβάνονται επίσης το Κολυμβητήριο, το κλειστό Γυμναστήριο και το Σκοπευτήριο και βρίσκεται στη βόρεια πλευρά της Λάρισας στον δρόμο για την Κοζάνη δίπλα στο πάρκο Αλκαζάρ και στον Πηνειό ποταμό.
Στάδιο Αλκαζάρ 1η Μαϊου 1988.
Για την Πρωτομαγιά του ΄88 έχουν γραφτεί πάρα πολλά δημοσιεύματα, έχουν αναρτηθεί δεκάδες φωτογραφίες και video από την εκείνη την ιστορική ημέρα. Για την ιστορική καταγραφή και μόνο δεν θα μπορούσα να παραλείψω εκείνη την Πρωτομαγιά. Ήταν το γκολ του Μητσιμπόνα στο 87ο λεπτό, που λύτρωσε μια πόλη, και έδωσε το πρωτάθλημα στην ΑΕΛ, την 1η και μοναδική έως σήμερα επαρχιακή ομάδα που το κατέκτησε, κι έκανε εκείνη την ημέρα ορόσημο, σημείο αναφοράς έως σήμερα, για όλους εμάς τους πιστούς οπαδούς της.
Το μνημείο του Ιπποκράτη στη Λάρισα. Αρχές της δεκαετίας του 1980.
Βρίσκεται στην οδό Κοζάνης απέναντι από το πάρκο Αλκαζάρ. Εξαιτίας μιας πλημμύρας του Πηνειού, το 1826, αποκαλύφθηκε ο τάφος του Ιπποκράτη, πατέρα της ιατρικής επιστήμης. Την ανέγερση του μνημείου εμπνεύστηκε ο αρχίατρος Δημήτριος Παλιούρας. Η διαδικασία ανέγερσης του μνημείου ξεκίνησε το 1966 και τα εγκαίνια έγιναν το 1978. Ο μαρμάρινος ανδριάντας που κοσμεί το μνημείο φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη Γιώργο Καλακαλά.
Στο χώρο του κενοταφίου, το 1986 ιδρύθηκε Ιατρικό Μουσείο από τον Δημήτριο Παλιούρα. Εκεί εκτίθενται χάλκινες προτομές της Υγείας, του Ασκληπιού, του Απόλλωνα, του Φλέμινγκ, του Γ. Παπανικολάου και του ιδρυτή. Επίσης υπάρχει αρχείο με έγγραφα που αναφέρονται στην προσπάθεια του Δημητρίου Παλιούρα να δίνουν οι απόφοιτοι των Ιατρικών Σχολών της Ελλάδας τον όρκο του Ιπποκράτη.
Παζάρι Λάρισας, η είσοδος από τα σκαλοπάτια της οδού Κοζάνης. Χρονολογία: δεκαετία 1980. Φωτογράφος: Σπύρος Τσαντόπουλος
Το παζάρι της Λάρισας ήταν ένα σημαντικό εμπορικό γεγονός για πολλούς αιώνες στην Κεντρική Ελλάδα, κυρίως στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Tότε βέβαια εξυπηρετούσε άλλους σκοπούς, καθώς ήταν κυρίως χώρος αγοραπωλησίας ζώων, υφασμάτων και μετάλλων. Τόπος διεξαγωγής του ήταν το Μπεζεστένι, στο λόφο Ακροπόλεως. Μετά από την απελευθέρωση της Λάρισας από τους Οθωμανούς το Μπεζεστένι εγκαταλείφθηκε ως χώρος της μεγάλης εμποροπανήγυρης και ζωοπανήγυρης. Στα πρώτα χρόνια της ελεύθερης Λάρισας μετά το 1881, το έθιμο συνεχίστηκε το 1888 (6 χρόνια δεν έγινε λόγω της μεγάλης φωτιάς του 1882) και μεταφέρθηκε στο άλσος του Αλκαζάρ και συγκεκριμένα στην αριστερή όχθη του Πηνειού όπου και λειτούργησε για έναν αιώνα. Μέχρι το 1988 οπότε και «έκλεισε» οριστικά τις πύλες του από το γνώριμο σε όλους μας πάρκο.
Ας θυμηθούμε ακόμη μια εικόνα από το χώρο του ΑΛΚΑΖΑΡ με θέα προς την οδό Κοζάνης και τη συνοικία του Αγ. Χαραλάμπους, μέσα από το φακό του Σπύρου Τσαντόπουλου. Χρονολογία: 1984~5.
Τη δεκαετία του ’80, ως μαθητές ξεκλέβαμε χρόνο, βρίσκαμε πάντα αφορμές να το επισκεφτούμε. Όταν κατεβαίναμε τα σκαλοπάτια, λες και μεταφερόμασταν σε άλλο χώρο. Μαγικό. Αναζητούσαμε τα συγκρουόμενα ή το Μύλο. Παίζαμε στα κρικάκια ή στη σκοποβολή, αλλά πάντα κρατούσαμε χρήματα για ένα σουβλάκι, κάτω από τις παράγκες με τους τσίγκους και την ατελείωτη τσίκνα. Θυμάμαι ψάχναμε, η παρέα της γειτονιάς, τον κυρ Βασίλη τον Τσίπα, που είχε γαλακτοπωλείο κάτω από το πατρικό μου, στο τέρμα της Παπαναστασίου, και κάθε Σεπτέμβριο νοίκιαζε παράγκα στο παζάρι και γινόταν σουβλατζής, να αγοράσουμε απ΄αυτόν σουβλάκι μήπως και μας κεράσει κανένα επιπλέον…
Το τελευταίο στήσιμο του παζαριού της Λάρισας στο χώρο του πάρκου Αλκαζάρ.
Χρονολογία: 1988. Αρχείο Βαγγέλη Ρηγόπουλου.
Και πέρασαν οι Σεπτέμβριοι της νιότης μας κι ήρθε το ’88, η στιγμή που το παζάρι είχε γιγαντώσει τόσο πολύ που έπρεπε να αλλάξει θέση. Να φύγει από τον καθιερωμένο χώρο του. Κι έμειναν οι αναμνήσεις, οι εικόνες και… οι γεύσεις, που μας πρόσφερε κάθε χρόνο όπως το λούνα πάρκ, ο χαλβάς Φαρσάλων ή το σουβλάκι στην άμμο…
Το οδοιπορικό μας στην παλιά Λάρισα συνεχίζεται…
Θωμάς Ζ. Κυριάκος
thomask.larissa@gmail.com
Μέλος της Φωτοθήκης Λάρισας
[1] Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα, Ο Πέρα Μαχαλάς – Α’, Νικόλαος Αθ. Παπαθεοδώρου, εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» 20 Ιανουαρίου 2016.
[2] Ζιαζιάς Γεώργιος, «Η Λάρισα από την απελευθέρωση μέχρι το 1950», κεφάλαιο 10, σελ. 72-73
