του Δρ. Μιλτιάδη Δεληχά*
Μέσα στη λαίλαπα της ανασφάλειας του κορονοιού, είναι χρήσιμο να παρατεθούν στοιχεία γύρω από την διαφορετική αντίληψη, την προδιάθεση την προκατάληψη που γενικότερα έχουν οι άνθρωποι απέναντι στους κινδύνους. Αναλόγως με την αντίληψη των κινδύνων, μπορεί να προκύψει η ορθολογική ή η φοβική αντιμετώπιση, η ανάληψη υψηλού ρίσκου, ο μηδενισμός και η συνομωσιολογία. Η προσέγγιση στη διαχείριση των κινδύνων αντιστοιχίζεται εν γένει και με την πολιτική φιλοσοφία. Τα περισσότερα από τα στοιχεία που παρατίθενται είναι από την Health & Safety Executive, U.K, 2002. Research Report No.35. «Taking account of societal concerns about risk. Framing the problem».
Ο κίνδυνος ορίζεται ως η πιθανότητα να υπάρξουν αρνητικές επιπτώσεις στην ανθρώπινη υγεία, στην ποιότητα της ζωής και στο περιβάλλον. Η αναμενόμενη βλάβη, ορίζεται από την πιθανότητα και τη βαρύτητα των αρνητικών συνεπειών που προκαλεί, δηλαδή τον αριθμό των ατόμων που εκτέθηκαν στον κίνδυνο και υπέστησαν βλάβη σε ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.
Η αντίληψη του κινδύνου όπως και κάθε αντίληψη είναι μια σύνθετη ψυχολογική διεργασία, η οποία σχετίζεται άμεσα με την προσωπική και κοινωνική εμπειρία του ατόμου. Η διαμόρφωση δηλαδή της αντίληψης, επιτυγχάνεται βαθμιαία με την πάροδο της ηλικίας, τη συλλογή προσωπικών εμπειριών και την ένταξη του ατόμου στο κοινωνικό σύνολο. Έτσι, ένας πολύ σημαντικός παράγοντας της αντίληψης είναι η υποκειμενικότητα, με την οποία ένα άτομο δύναται να ερμηνεύσει τις διάφορες πληροφορίες.
Η αποδοχή του κινδύνου, συνίσταται στην επίδραση μιας υποκειμενικής εξισορρόπησης του οφέλους που επάγεται από τον κίνδυνο έναντι της βλάβης που ενδέχεται να προκαλέσει. Έτσι, δυο άνθρωποι που συμφωνούν ως προς το βαθμό της επίδρασης του κινδύνου, μπορεί να διαφωνούν ως προς την αποδεκτικότητά του.
Η ομαδοποίηση στην αντίληψη των κινδύνων, αναφέρεται σε τέσσερις “μύθους της φύσης” που εμπεριέχουν διάφορες προσεγγίσεις και προκαταλήψεις στον τρόπο που καθοδηγούνται οι αποφάσεις ανάληψης ρίσκου. Κάθε ένας από τους τέσσερις “μύθους” σχετίζεται με ένα διαφορετικό τύπο διαχείρισης κινδύνων ο οποίος προσομοιώνεται με την κίνηση μιας μπίλιας σε ένα πλαίσιο.
1. ΑΤΟΜΙΚΙΣΤΙΚΗ αντίληψη. Η φύση είναι προβλέψιμη, επικερδής, σταθερή και συγχωρεί τις παρεμβάσεις που μπορεί να της προκαλέσει ο άνθρωπος, όσο βίαιες κι αν είναι (η μπίλια αν ταλαντωθεί, τελικά θα ισορροπήσει με ασφάλεια στον πυθμένα). Η φύση είναι το ευνοϊκό πλαίσιο της ανθρώπινης δραστηριότητας: είναι ανθεκτική και ικανή να ανακάμψει από την ανθρώπινη εκμετάλλευση και ως εκ τούτου δεν χρειάζεται προσεκτική διαχείριση. Ο τύπος διαχείρισης κινδύνων είναι χαλαρός και βασίζεται στο σκεπτικό «ότι δεν αποδεικνύεται επικίνδυνο, αντιμετωπίζεται ως ασφαλές».
2. ΙΣΟΝΟΜΙΣΤΙΚΗ αντίληψη. Η φύση είναι εφήμερη, εύθραυστη και αμείλικτη. Κινδυνεύει από την ανθρώπινη απληστία ή απροσεξία και να οδηγηθεί σε καταστροφή (όπως και η μπίλια με μια μικρή κίνηση). Ο τύπος της διαχείρισης είναι αυστηρός και βασίζεται στον κανόνα «ότι δεν μπορεί να αποδειχθεί ασφαλές, αντιμετωπίζεται ως επικίνδυνο».
3. ΙΕΡΑΡΧΙΚΗ αντίληψη. Η φύση είναι διττή : ανεκτική αλλά και ανάστροφη. Πρόκειται για ένα συνδυασμό των δύο προηγούμενων μύθων. Λειτουργώντας εντός ορίων, η φύση συμπεριφέρεται προβλέψιμα, καθώς αντέχει τους μέτριους κραδασμούς. Ωστόσο πρέπει να ληφθεί μέριμνα ώστε η μπίλια να μην μετακινηθεί πάνω από το χείλος. Η επιστημονική εμπειρογνωμοσύνη καθορίζει τα όρια τα οποία δεν πρέπει να υπερβαίνονται και το σύστημα αφήνεται ελεύθερο να αυτορυθμιστεί σε δευτερεύοντα θέματα. Ο τύπος της διαχείρισης κινδύνων είναι ιεραρχικός και παρεμβατικός.
4. ΜΟΙΡΟΛΑΤΡΙΚΗ (ΜΗΔΕΝΙΣΤΙΚΗ) αντίληψη. Η φύση είναι ιδιοπαθής και απρόβλεπτη. Υπό την έννοια αυτή, δεν έχει νόημα η διαχείριση των κινδύνων (όπως η πορεία της μπίλιας είναι διαρκώς ευθεία). Ο “μύθος” της φύσης που είναι καλοπροαίρετη και γενναιόδωρη, μπορεί να εξελιχθεί θετικά ή αρνητικά, αλλά σε κάθε περίπτωση βρίσκεται πέρα από τον ανθρώπινο έλεγχο. Η διαχείριση δεν υφίσταται αφού η αντιμετώπιση των κινδύνων είναι μοιρολατρική, ισοπεδωτική και πολύ συχνά συνομωσιολογική.
Κοινωνικές ομάδες αντίληψης κινδύνου
Οι παραπάνω τρόποι αντίληψης-διαχείρισης των κινδύνων, αντιστοιχούν σε τέσσερεις κοινωνικές ομάδες αντίληψης των κινδύνων (Σχήμα 2):
1. Οι ΑΤΟΜΙΚΙΣΤΕΣ προσπαθούν να ασκήσουν έλεγχο στο περιβάλλον και τους ανθρώπους του. Η επιτυχία τους συχνά μετριέται από τον πλούτο και τον αριθμό όσων διοικούν ή τους ακολουθούν και στην πεποίθηση ότι ελεύθερη αγορά λειτουργεί προς όφελος όλων. Ο κίνδυνος αντιμετωπίζεται ως μια ευκαιρία για άνοδο. Η φύση, σύμφωνα με αυτή την προοπτική, πρέπει να διοικείται με σκοπό το ανθρώπινο όφελος. Το ρίσκο είναι υψηλό, η διαχείριση χαλαρή κι επιχειρηματική και ο συγγενής πολιτικός χώρος είναι ο φιλελευθερισμός.
2. Οι ΙΣΟΝΟΜΙΣΤΕΣ έχουν ισχυρή ομαδική πίστη, αλλά ελάχιστο σεβασμό στους κανόνες που επιβάλλονται εξωτερικά. Η ανθρώπινη φύση είναι – ή θα έπρεπε να είναι – συνεργατική, με φροντίδα και μοίρασμα. Η εμπιστοσύνη και η δικαιοσύνη συνιστούν τις κατευθυντήριες γραμμές και η ισότητα είναι ο στόχος. Οι συλλογικές αποφάσεις λαμβάνονται με συμμετοχή όλων των μελών. Η λύση στα περιβαλλοντικά προβλήματα του κόσμου, βρίσκεται στη συνεργασία και την ισότητα. Η ανάληψη ρίσκου είναι μηδενική και ο συγγενής πολιτικός χώρος είναι τα αριστερά και οικολογικά κινήματα. Επίσης μέλη θρησκευτικών κοινοτήτων ανήκουν στην κατηγορία αυτή.
3. Οι ΙΕΡΑΡΧΙΚΟΙ, επιθυμούν να ζουν σε έναν κόσμο με ισχυρά συλλογικά όρια και δεσμεύσεις. Οι κοινωνικές σχέσεις στον κόσμο αυτό είναι ιεραρχικές με όλους να γνωρίζουν τη θέση τους. Η ιεραρχία στην διαχείρισης των κινδύνων πιστοποιεί και απασχολεί τους επιστήμονες, των οποίων η πνευματική εξουσία χρησιμοποιείται με σκοπό την βελτίωση της. Η φύση είναι υπό διαχείριση γι αυτό και δίδεται έμφαση στους νόμους και τις διαδικασίες. Η ανάληψη ρίσκου είναι μέτρια και η διαχείριση των κινδύνων είναι παρεμβατική. Η κατηγορία αυτή αντιστοιχεί στον ορθολογισμό και την πολιτική μετριοπάθεια.
4. Οι ΜΟΙΡΟΛΑΤΡΕΣ (ΜΗΔΕΝΙΣΤΕΣ), έχουν ελάχιστο έλεγχο στη ζωή τους. Δεν ανήκουν σε καμία ομάδα υπεύθυνη για λήψη αποφάσεων και η διαχείριση των κινδύνων είναι μηδενιστική. Όλα αφήνονται στην τύχη ή στον μύθο ότι κάτι κρύβεται πίσω από τον οποιονδήποτε κίνδυνο κι έτσι είτε παραιτούνται διότι δεν έχει κανένα νόημα να προσπαθήσουν είτε αντιδρούν χωρίς σκοπό. Τα πολιτικά άκρα και οι λαϊκισμός αντιστοιχούν σε αυτήν την κατηγορία.
*Ο Μιλτ. Δεληχάς είναι Ακτινοφυσικός MSc, Διδάκτωρ Ιατρικής ΑΠΘ, μέλος της EU-SLIC για τους ψυχοκοινωνικούς κινδύνους στην εργασία
