Σε τρεις ορόφους του Ιδρύματος Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Β. & Μ. Θεοχαράκη οι χώροι έχουν γεμίσει Θεόφιλο. Μύθοι της αρχαίας Ελλάδας, ήρωες του ’21, ελληνικά και ρωμαίικα τοπία, η Αίγυπτος, το Ισραήλ, ακόμα και η «Ρωσοϊαπωνική Ναυμαχία» και η «Παράταξη του στρατού του Μ. Ναπολέοντος», λαογραφικές σκηνές και πορτρέτα ανθρώπων της Μυτιλήνης αλλά και ο ίδιος ο Θεόφιλος (1870-1934) ζωγραφισμένος εν ξιφήρειςείναι ορισμένες μόνο από τις θεματικές του αποτυπωμένες με το χαρακτηριστικό ιδίωμα της απλοϊκής, ναΐφ ζωγραφικής του. Επιστέγασμα ή προσωπική σφραγίδα αυθεντικότητας τα συνήθως ασύντακτα ή ανορθόγραφα επεξηγηματικά κείμενα, όπως «O Περικλής από της Πνυκός Δικιολογών χάριν της Ακροπόλεως Δαπάνας του 1928» ή ο ήρωας του Βιντσέντζου Κορνάρου Ερωτόκριτος «Δια σχυνοίου σκάλα αναβιβαζόμενος ο Ερωτόκριτος χαιρετών την αρετούσσαν του 1933».
Οσο και αν το γνωρίζεις ή αν έχεις δει πίνακές του, αυτή η συνολική παρουσίαση του έργου του αυτοδίδακτου ζωγράφου, ο οποίος διακατεχόταν από την τόλμη του αποσυνάγωγου και διέθετε μια φαντασία που τρεφόταν από τις εικόνες του μυαλού, πάντα εντυπωσιάζει για τη φιλοδοξία του. Οταν επισκεφτήκαμε τον χώρο, η έκθεση «Θεόφιλος. Ο τσολιάς της ζωγραφικής» δεν είχε ανοίξει ακόμη (τα εγκαίνια έγιναν την περασμένη Τετάρτη) και το τεχνικό προσωπικό πηγαινοερχόταν για να διασφαλίσει ότι καθένας από τους πίνακες – έργα σε μουσαμά ή και λίγες αποτοιχισμένες τοιχογραφίες, άλλα στους τοίχους, ορισμένα στο πάτωμα και κάποια σε φωτοτυπίες εν αναμονή της άφιξής τους από τα μουσεία όπου ανήκουν – θα τοποθετούνταν με κάθε ακρίβεια στο σημείο που τους αναλογούσε. Ο δε επιμελητής της έκθεσης Τάκης Μαυρωτάς έδινε τις τελευταίες οδηγίες για τη δημιουργία αυτής της σπουδαίας έκθεσης, της μεγαλύτερης που έχει διοργανωθεί τα τελευταία χρόνια, αφιερωμένης στον ρομαντικό «σαλό» της τέχνης, που απαίτησε ενάμιση χρόνο για την ολοκλήρωσή της. Σε αυτή παρουσιάζονται έργα από τρεις μεγάλες περιόδους δημιουργίας, τα χρόνια της Θεσσαλίας, την επιστροφή στο γενέθλιο νησί και τα τελευταία χρόνια δουλειάς του.
Μια ζωντανή παύλα που μας ενώνει
Η έκθεση ξεκινά από τον τέταρτο όροφο όπου βλέπουμε έργα που αναδεικνύουν το ενδιαφέρον του για τους θεούς και τους ήρωες της αρχαίας Ελλάδας. Επειτα, κατεβαίνοντας έναν όροφο, ο επισκέπτης βλέπει πώς ενέπνευσε τον Θεόφιλο η Επανάσταση του ’21, ενώ ακολουθούν θεματικές από τη ροή της Ιστορίας. Μεγάλης σημασίας είναι το πορτρέτο του αναγεννητή της Ελλάδας Ελευθερίου Βενιζέλου, το οποίο και ο ίδιος ο Θεόφιλος ξεχώριζε. «Είναι ένα έργο μέσα από το οποίο βλέπουμε πώς αυτός ο ταπεινός άνθρωπος, που τον καθύβριζαν και τον πετούσαν από τη σκάλα, είχε το ανάστημα να ζωγραφίζει σπουδαίες προσωπικότητες. Στην περίπτωση του Βενιζέλου, αντιλαμβάνεται το μέγεθος του εθνάρχη και μολονότι χρησιμοποιεί μικρά γράμματα σε όλα τα επεξηγηματικά έργα στους πίνακες, σε αυτό το πορτρέτο γράφει με κεφαλαία» θα πει στο «Βήμα» ο Τάκης Μαυρωτάς.Στον δεύτερο όροφο του κτιρίου οι χαρακτήρες στα έργα του έχουν μια πιο ανθρώπινη υπόσταση, δίχως βέβαια να λείπει πάντα από αυτές το ηρωικό στοιχείο. Είτε μιλάμε για την «Ερωτευμένη απελπισθείσα» είτε για το ιδιαίτερα γνωστό «Ερωτόκριτος και η Αρετούσα», ο Θεόφιλος βρίσκει τον τρόπο να παντρεύει ακόμα και με τις συγκινητικές κακοτεχνίες του τον έρωτα με τον ηρωισμό, τη ζωή και τον θάνατο, την απόλαυση και το πάθος.
«Ο Θεόφιλος για εμάς, όσο κι αν είναι βασικά ο ποιητής-ζωγράφος με τις συγκεκριμένες αρετές που θα εξετάσουμε όταν έρθει η ώρα, είναι και κάτι παραπάνω: είναι ο άνθρωπος-σύνδεσμος, η ζωντανή παύλα που μας ενώνει με την πιο αυθεντική πλευρά του πιο αγνοημένου εαυτού μας» διαβάζει κανείς σε ένα χαρτί αναρτημένο σε μια από τις κολόνες αίθουσας στο Ιδρυμα Β. & Μ. Θεοχαράκη. Αυτές είναι λέξεις του Οδυσσέα Ελύτη (από τα «Ανοιχτά χαρτιά», εκδόσεις Ικαρος), αλλού υπάρχουν άλλα αποσπάσματα από λόγια του Σεφέρη και θραύσματα από κείμενα σύγχρονων ζωγράφων όπως ο Αλέξης Βερούκας, ο Στέφανος Δασκαλάκης, ο Χρήστος Μποκόρος, ο Γιώργος Ρόρρης. «Ηθελα να μας περιγράψουν τέσσερις παραστατικοί ζωγράφοι πώς βλέπουν τον Θεόφιλο σήμερα» θα πει ο Μαυρωτάς, ο οποίος συγκέντρωσε κείμενα-αισθητικά δοκίμια των ποιητών και των ζωγράφων για να συμπεριληφθούν στον κατάλογο της έκθεσης. Στο δικό του κείμενο γράφει μεταξύ άλλων: «Ο Θεόφιλος είναι η παράδοση μιας χώρας και ενός λαού. Η φλογερή του αγάπη για την Ελλάδα τον οδήγησε στην αθώα έκφραση του οραματικού του κόσμου. Ο παθιασμένος αυτός ζωγράφος, που τόσο άδικα στην εποχή του ελεεινολογούσαν και περιφρονούσαν, επιθυμούσε αδιαπραγμάτευτα να μεταδώσει άμεσα αυτό που αισθανόταν, με μια ανεπιτήδευτη ζωγραφική έκφραση, γεμάτη από δύναμη και αίσθηση υπερηφάνειας, με χρώματα καθαρά, διάφανα και τολμηρά. Η δουλειά του απλώνεται σε όλον τον κόσμο, ίσως γιατί αποτελούσε τον καθρέφτη της ύπαρξής του και την επιθυμία να ξεπεράσει τη μοίρα του κακού ή του ηττημένου».
Εκθεση με επετειακό άρωμα
Στην έκθεση του Ιδρύματος Β. & Μ. Θεοχαράκη παρουσιάζονται λοιπόν ενενήντα έξι έργα του ζωγράφου δανεισμένα από πλείστα μουσεία και συλλογές, μια καλά μελετημένη απόκριση του Ιδρύματος Β. & Μ. Θεοχαράκη στις δράσεις της Πρωτοβουλίας 1821-2021 των 16 ιδρυμάτων για τα 200 χρόνια από την Επανάσταση. «Παράλληλα, λειτουργεί ως αφορμή και το γεγονός ότι η Μυτιλήνη απελευθερώθηκε το 1912, χρονιά που ενσωματώθηκε στην Ελλάδα, οπότε υπάρχει και αυτή η επετειακή ιστορία που μας ώθησε να κάνουμε τα εγκαίνια τον Νοέμβριο» θα πει ο Τάκης Μαυρωτάς. Προκειμένου να είναι ευρύ το δημιουργικό «πορτρέτο» του Θεόφιλου, δάνεισαν έργα μουσεία και ιδρύματα όπως η Εθνική Πινακοθήκη, η ΑΣΚΤ, η Βουλή των Ελλήνων, η Εταιρεία Λεσβιακών Μελετών, το Μουσείο Νεοελληνικής Τέχνης Δήμου Ρόδου, το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, η Alpha Bank αλλά και συλλέκτες όπως οι Ευάγγελος και Κατίγκω Αγγελάκου, ο Ευάγγελος Μυτιληναίος, οι Μπάμπος και Αντζελα Οικονομίδη, η Μαρίνα Ηλιάδη, ο Μανώλης Περατικός. Ο βασικός πυρήνας των έργων της έκθεσης, σαράντα δύο τον αριθμό, προέρχονται από το Μουσείο Θεόφιλου στη Μυτιλήνη και την περίφημη δωρεά του τεχνοκριτικού και εκδότη Στρατή Ελευθεριάδη-Teriade (1897-1983), στον οποίο οφείλεται και η «ανακάλυψη» του Θεόφιλου (κείμενό του περιλαμβάνεται βέβαια και στον κατάλογο της έκθεσης). Ο Teriade δημιούργησε στο νησί κοινής καταγωγής του με τον Θεόφιλο και το Μουσείο – Βιβλιοθήκη Στρατή Ελευθεριάδη-Teriade, το οποίο εμπλούτισε με σημαντικά έργα τέχνης και εκδόσεις που ταυτίζονται με το αισθητικό του βλέμμα. Οπως θα πει ο Τάκης Μαυρωτάς: «Οφείλουμε να μνημονεύσουμε ότι τα χρωστάμε όλα στον Teriade χάρη στη μεγάλη ευεργεσία του οποίου διασώθηκε το έργο του Θεόφιλου. Εκείνος ήταν υπεύθυνος για την έκθεση στο Musee des Αrts Decoratfs στο σύμπλεγμα του Παλατιού του Λούβρου το 1961 με 41 έργα του Θεόφιλου. Μέσα από τα 82 έργα που είχε στην κατοχή του διασώθηκε μια σύνοψη όλου του ζωγραφικού του κόσμου,όπως είχε παρατηρήσει πολύ εύστοχα ο Γιάννης Τσαρούχης».
