Είναι πλέον γενικευμένο το φαινόμενο της γλωσσικής ένδειας. Στον καθημερινό μας λόγο η φτώχεια στη γλωσσική μας έκφραση, η λεγόμενη λεξιπενία, είναι υπαρκτή και εκτεταμένη. Σε κάθε μας επικοινωνία, είτε προφορική είτε γραπτή, χρησιμοποιούμε ένα εξαιρετικά περιορισμένο πλήθος λέξεων και εκφράσεων.
Ειδικά σε ό,τι αφορά στο πρόβλημα της λεξιπενίας στους νέους, αυτό οφείλεται σε ένα βαθμό στην απαιδευσία τους. Όταν στο σχολείο δεν προωθείται η ενεργητική μάθηση, όταν δεν ενισχύεται η κριτική και η αναλυτική σκέψη των μαθητών, όταν σκοπός είναι η μάθηση μέσω απομνημόνευσης και παπαγαλίας, τότε επακόλουθο είναι ένας μαθητής, αφού δεν έμαθε να αξιολογεί και να σκέφτεται, να δυσκολεύεται να κατανοήσει το νόημα των λέξεων και τη σημασία τους.
Η γλωσσική ένδεια βέβαια δεν αφορά μόνο τους νέους. Αφορά όλους μας. Η περιορισμένη εκφραστική μας ικανότητα ιδιαίτερα μπορεί να γίνει αντιληπτή καθώς εκφραζόμαστε (προφορικά και γραπτά) χρησιμοποιώντας μηχανικά, σαν να είμαστε ρομπότ, συγκεκριμένες τυποποιημένες εκφράσεις που είναι συχνά άστοχες, άσχετες με τα συμφραζόμενα, άνευ νοήματος και περιεχομένου.
Θα ήθελα να αναφέρω ενδεικτικά κάποιες άτοπες και άστοχες εκφράσεις που παλιότερα με εκνεύριζαν κάθε φορά που τις άκουγα ή τις διάβαζα. Τώρα με ενοχλούν λιγότερο. Μάλλον έχω αρχίσει να τις ανέχομαι, να τις συνηθίζω και να τις αποδέχομαι, αφού χρησιμοποιούνται πλέον ευρύτατα.
Για παράδειγμα:
Σε κάθε δελτίο ειδήσεων, σε κάθε τηλεοπτική συζήτηση, σε κάθε δημοσιογραφικό ρεπορτάζ θα βρεθεί τουλάχιστον ένας δημοσιογράφος, ένας παρουσιαστής, ένας πολιτικός ή πολλές φορές και κάποιος ειδικός «επιστήμων» που θα μιλήσει (με στόμφο) για ένα συγκεκριμένο πρόβλημα και θα «κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου». Είναι μάλιστα τόσοι πολλοί αυτοί που «ηχηρά» και επανειλημμένα «κρούουν» (δηλ. «χτυπάνε») τον «κώδωνα» (δηλ. το «κουδούνι») διαφόρων «κινδύνων» παντού γύρω μας, που πλέον είναι δύσκολο να αντιληφθούμε τη σημασία και το μέγεθος του πραγματικού κινδύνου, σε κάθε αναφερόμενη περίπτωση και σε κάθε αναφερόμενο πρόβλημα.
Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας έκφρασης άνευ νοήματος παρατηρώ σε πολλά emails που λαμβάνω από φοιτητές μου. Όταν μου στέλνουν ένα email, για να μου ζητήσουν κάτι ή για να ρωτήσουν μια απορία για το μάθημα, συχνά ξεκινάνε ως εξής:
«Κύριε, συγγνώμη για την ενόχληση …»
Γιατί βρε παιδιά; Γιατί εκ των προτέρων, “by default” που λέμε κι εμείς οι Πληροφορικοί, πιστεύετε ότι με ενοχλείτε; Δεν είναι καλύτερα να ξεκινάτε το μήνυμα με ένα απλό «Γεια σας» ή με ένα «Χαίρετε»; Γιατί εκ των προτέρων αυτή η αρνητική προδιάθεση ότι θα εκλάβω το μήνυμά σας ως ενόχληση; Αρχίζω να ανησυχώ μήπως σας έχω δώσει την εντύπωση ότι ενοχλούμαι εύκολα και με το παραμικρό; Προσωπικά, θα ήθελα να σας διαβεβαιώσω ότι τα emails σας δεν με «ενοχλούν» καθόλου … το αντίθετο μάλιστα. Είναι η δουλειά μου να απαντώ στις απορίες σας και ευχαρίστησή μου να επικοινωνώ μαζί σας προκειμένου να σας βοηθάω και να σας είμαι χρήσιμος.
Υπάρχει επίσης μια άλλη φράση «κλισέ» που είναι πλέον από τις πιο συνηθισμένες στις συζητήσεις μας. Είναι η φράση:
«Καλή συνέχεια» …
Τη φράση αυτή την ακούω να χρησιμοποιείται σχεδόν πάντοτε και παντού, από όλους μας, μετά από κάθε συνάντηση και κάθε συναλλαγή. Είναι ίσως η πιο συνηθισμένη έκφραση (ψεύτικης) ευγενείας που τη λέμε σε κάθε περίπτωση.
Παίρνω καφέ από ένα street cafe και μου λέει η σερβιτόρος φεύγοντας:
«Καλή συνέχεια»
Μου παραδίδει ο delivery μια παραγγελία και με αποχαιρετάει:
«Καλή συνέχεια»
Τελειώνω το μάθημα και μου εύχονται οι φοιτητές μου:
«Καλή συνέχεια»
Καταρχάς, βρε παιδιά, γιατί μου εύχεστε οπωσδήποτε να συνεχίσω να κάνω κάτι; Σε τι μου εύχεστε, ντε και καλά, να έχω «καλή συνέχεια»; Πώς, εκ των προτέρων, γνωρίζετε ότι εκείνη τη στιγμή κάνω κάτι ευχάριστο που θα ήθελα να συνεχιστεί; Θα προτιμούσα ίσως να μου ευχόσασταν κάτι που να είναι πιο αληθινό, κάτι που να είναι ειλικρινώς πιο ευγενικό ή τουλάχιστον λιγότερο κενό, από άποψη νοήματος. Π.χ. θα προτιμούσα να ακούσω ένα από τα παρακάτω:
«Καλή συνέχεια στην ημέρα σας», «Χαίρετε», «Να πάτε στο καλό», «Ευχαριστώ», «Αντίο» ή, ακόμη καλύτερα, ένα απλό «Καλημέρα» (ή «Καλησπέρα» ή «Καλό βράδυ»), βρε αδερφέ!
Επίσης, παρόμοια με το «καλή συνέχεια», μια άλλη πολύ συνηθισμένη άστοχη φράση είναι το:
«Καλό υπόλοιπο» …
Είναι πράγματι πολυάριθμα διάφορα παραδείγματα άτοπων εκφράσεων, που χρησιμοποιούμε ασυναίσθητα και επανειλημμένα στο καθημερινό μας λόγο. Ειδικά δε στο λόγο των πολιτικών, ο κατάλογος των τυποποιημένων, «βαρύγδουπων» και ανούσιων εκφράσεων είναι πραγματικά ατελείωτος:
«θα σηκώσουμε τα μανίκια», «να χυθεί άπλετο φως», «θα φτάσει το μαχαίρι στο κόκαλο», «το ποτάμι δεν γυρίζει πίσω», «είμαι βαθιά συγκινημένος», «θα μπείτε στο χρονοντούλαπο της ιστορίας», «παραλάβαμε χάος και καμένη γη» και πολλές άλλες.
Νομίζω δεν υπάρχει πρόσθετο ενδιαφέρον να συνεχίσω να αναφέρω, στο υπόλοιπο του παρόντος άρθρου, και άλλες τέτοιες εκφράσεις, που είναι είτε κενές σε ουσία και νοήματα, είτε ψεύτικες σε ευγένεια και συναισθήματα.
Τελευταία όμως, όταν ακούω τέτοιες «άκυρες» εκφράσεις, προβληματίζομαι ακόμη περισσότερο. Συχνά συλλαμβάνω τον εαυτό μου να αναρωτιέται διάφορες θεωρίες συνωμοσίας για τις αιτίες που η χρήση της ανθρώπινης γλώσσας (και της ανθρώπινης σκέψης) έχει φτωχύνει, τυποποιηθεί και μηχανοποιηθεί σε αυτό τον απίστευτο βαθμό. Διάβασα κάπου ότι ο Γκαίμπελς, ο μετρ της προπαγάνδας του Χίτλερ, έλεγε πως σκοπός του δεν ήταν να κάνει τους ανθρώπους να σκέφτονται όπως ο ίδιος, αλλά να φτωχύνει σε τέτοιο βαθμό τη γλώσσα ώστε οι άνθρωποι να μην μπορούν να σκεφτούν και να εκφραστούν διαφορετικά.
Είναι βλέπετε πολύ της «μόδας» και οι εφαρμογές της Τεχνητής Νοημοσύνης (Artificial Intelligence – AI), όπως το περιβόητο ChatGPT της εταιρείας OpenAI (https://openai.com/blog/chatgpt/), που αποδεικνύουν εν τοις πράγμασι ότι ένα μέσο «τεχνητά νοήμον» υπολογιστικό σύστημα είναι πλέον εκφραστικά ικανότερο, στον προφορικό και στο γραπτό λόγο καθώς και στο διάλογο, από ένα μέσης (φυσικής) νοημοσύνης ανθρώπινο ον.
Το ChatGPT είναι ένα πρόγραμμα τεχνητής νοημοσύνης με το οποίο μπορούμε να συζητάμε στο διαδίκτυο, έχοντας μαζί του γραπτούς διαλόγους, λαμβάνοντας από αυτό πλούσιες σε περιεχόμενο, αληθοφανείς και αρκετά τεκμηριωμένες (τις περισσότερες φορές) απαντήσεις, σε οποιαδήποτε ερώτηση που του απευθύνουμε, σχετικά με οποιοδήποτε πεδίο ενδιαφέροντος. Το ChatGPT αποδίδει πολύ καλά κυρίως σε διαλόγους που εκφράζονται στα Αγγλικά, αλλά και στα Ελληνικά και σε άλλες γλώσσες.
Ανήκει στην κατηγορία των εφαρμογών τεχνητής νοημοσύνης που υλοποιούν Μεγάλης κλίμακας Γλωσσικά Μοντέλα (Large-scale Language Models/LLMs) για να πραγματοποιήσουν διαδικασίες επεξεργασίας φυσικής γλώσσας (natural language processing). Τα LLMs πρόκειται για υπολογιστικά μοντέλα που τροφοδοτούνται από το τεράστιο πλήθος (τρισεκατομμυρίων) λέξεων και προτάσεων που ήδη υπάρχουν και προστίθενται καθημερινά στον παγκόσμιο ιστό του διαδικτύου, και προβλέπουν τις επόμενες λέξεις που είναι πιο πιθανά αναμενόμενο να εμφανιστούν (γραμματικά, συντακτικά και σημασιολογικά) σε κάθε δεδομένη πρόταση. Στο ChatGPT εφαρμόζονται εξελιγμένες τεχνικές Μηχανικής Μάθησης (Machine Learning). Παρουσιάζεται ότι εκπαιδεύεται με Μάθηση υπό Επίβλεψη (Supervised Learning) καθώς και με Ενισχυτική Μάθηση (Reinforcement Learning), με βάση τεράστια σε όγκο δεδομένα κειμένων, που αντλούνται από τον παγκόσμιο ιστό, και ότι εκτελείται ως υπηρεσία στο διαδίκτυο αξιοποιώντας την υποδομή υπολογιστικού νέφους (cloud) Azure της εταιρείας Microsoft .
Στο προσεχές μέλλον εφαρμογές σαν το ChatGPT είναι βέβαιο ότι θα μεταβάλουν τον τρόπο της αλληλεπίδρασης μας το διαδίκτυο αλλά και τον τρόπο χρήσης του διαδικτύου, σε κάθε πεδίο και για κάθε σκοπό. Ήδη στο χώρο της εκπαίδευσης, πολλά Πανεπιστήμια διεθνώς, και ιδιαιτέρως στις ΗΠΑ, εξετάζουν τρόπους αναθεώρησης των εκπαιδευτικών τους διαδικασιών, αναφορικά με μεθόδους αξιολόγησης και εξέτασης των φοιτητών, προσπαθώντας έτσι να «αμυνθούν» από εξελιγμένα λογισμικά υποβοήθησης της λογοκλοπής αλλά και από τον αυξημένο κίνδυνο δημιουργίας περιεχομένου και απαντήσεων (σε εργασίες, σε ασκήσεις και στις εξετάσεις) όχι από φοιτητές αλλά από προγράμματα-ρομπότ (chatbots), όπως είναι το ChatGPT, που δημιουργούν αυτόματα λεπτομερές και συναφές περιεχόμενο στη μορφή κειμένων, συμμετέχοντας με αληθοφάνεια σε διαλόγους ερωτωαπαντήσεων. Για παράδειγμα, σε πολλά Πανεπιστήμια διεθνώς εξετάζουν τεχνικές που θα δυσκολέψουν τους φοιτητές να χρησιμοποιούν τα chatbots, όπως το να προσθέσουν περισσότερες προφορικές εξετάσεις και ομαδικές εργασίες ή ακόμη και να μοιράζουν στις εξετάσεις χειρόγραφα τις εκφωνήσεις των θεμάτων, όπως γίνονταν παλιά, και όχι στη μορφή εκτυπωμένων κειμένων που γράφτηκαν σε υπολογιστή, σε ένα πρόγραμμα επεξεργασίας κειμένου.
Πηγαίνοντας βέβαια χιλιάδες χρόνια πίσω στην ιστορία συναντάμε ανάλογους προβληματισμούς και ανησυχίες. Ο Πλάτωνας σε έναν από τους περίφημους διαλόγους του, στο «Φαίδρο», παρουσιάζει το Σωκράτη να συζητεί με το νεαρό μαθητή του, το Φαίδρο, και να ανησυχεί τα μέγιστα για τις συνέπειες που θα έχει στη ρητορική και στον προφορικό λόγο η ανακάλυψη και του αλφαβήτου καθώς και η χρήση του στο γραπτό λόγο. Συγκεκριμένα, ο Σωκράτης λέει στο Φαίδρο (Πλάτων, Φαίδρος 274c-275b):
«Γιατί η γραφή θα φέρει λήθη στις ψυχές όσων τη μάθουν, μια και αυτοί σίγουρα θα παραμελήσουν τη μνήμη τους. Δείχνοντας εμπιστοσύνη στη γραφή, θα φέρνουν στη θύμησή τους κάτι όχι από μέσα τους, από τον ίδιο τον εαυτό τους, αλλά από κάποια ξένα εξωτερικά σημάδια. Αυτό που ανακάλυψες δεν είναι το φάρμακο της μνήμης αλλά της υπόμνησης. Στους μαθητές σου δεν φέρνεις την αληθινή σοφία αλλά μόνο την επίφαση της σοφίας. Τους κάνεις να ακούν πολλά χωρίς να τους διδάσκεις, και τελικά φθάνουν να νομίζουν ότι γνωρίζουν και πολλά, ενώ δεν γνωρίζουν τίποτε. Γίνονται μάλιστα φορτικοί σε κάθε συντροφιά, αφού παριστάνουν τους σοφούς, χωρίς να είναι».
Αν είχε ο Σωκράτης τότε αυτές τις απόψεις, για το αλφάβητο και για το γραπτό λόγο, ποια γνώμη άραγε θα είχε αν ζούσε σήμερα, για προγράμματα σαν το ChatGBT και τις επιπτώσεις τους στη μάθηση των μαθητών;
Ποιες θα ήταν άραγε σήμερα οι σκέψεις του Σωκράτη για εφαρμογές λογισμικού που μπορούν να κάνουν διάλογο με τους ανθρώπους, απαντώντας άμεσα σε ερωτήσεις κάθε είδους που τους θέτουμε, παράγοντας αυτόματα ολόκληρα κείμενα;
Ποια θα ήταν η γνώμη του Σωκράτη για chatbots που δημιουργούν άμεσα εκθέσεις για μαθητές, εργασίες για φοιτητές, επιστημονικά άρθρα, αλγόριθμους και προγράμματα υπολογιστών, δημοσιογραφικά κείμενα, ποιήματα, τραγούδια, διηγήματα και φιλοσοφικά κείμενα;
Προσωπικά, είμαι βέβαιος ότι η χρήση των τεχνολογιών που στηρίζονται στη τεχνητή νοημοσύνη θα έχει πολύ σύντομα ένα σημαντικό ρόλο και πολυποίκιλες επιπτώσεις, θετικές και αρνητικές, ιδιαίτερα στο πλαίσιο κάθε εκπαιδευτικής διαδικασίας. Η ενσωμάτωση της τεχνητής νοημοσύνης στην εκπαίδευση πρέπει να γίνει μεθοδευμένα και υποστηρικτικά σε μαθησιακές μεθόδους που έχουν στόχο την ενίσχυση της μάθησης που βασίζεται στην αναλυτική και κριτική σκέψη, την ενίσχυση δηλαδή της μάθησης που στοχεύει πρωτίστως στην ανάπτυξη της φυσικής νοημοσύνης, και όχι στην απομνημόνευση και στην αποστήθιση.
