Μήπως αυτοί ήρθαν εδώ για το καλό της πόλης;
Παλιά που ήταν η αμοιβή μονάχα μια πεντάρα αράζανε στην αγορά και κάθονταν στον ήλιο.
Όταν τριπλασιάστηκε τρέχαν στη συνεδρίαση, μόνο για τα λεφτά της.
Υπήρξε κάποια εποχή που ένοιωθε βαθιά ντροπή να ‘ρθει εδώ ο πολίτης μονάχα για να πληρωθεί.
Τιμή ήταν η συμμετοχή, η έκφραση της γνώμης.
Και τώρα συνωστίζονται για πόζες και παράδες.
Αριστοφάνη Εκκλησιάζουσες 393π.Χ.
Μετάφραση από το πρωτότυπο Θωμάς Ψύρρας*
Αχ βρε Αριστοφάνη, μέγιστε δραματουργέ, σκανταλιάρικο παιδί της γέννησης της Δημοκρατίας, σοφέ παρατηρητή και ανυπέρβλητε σχολιαστή της παρακμής της, τα έλεγες από σκηνής από τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., αλλά ποιος σε άκουγε;
Από αρχαιοτάτων χρόνων τα ιδανικά του δημοκρατικού πολιτεύματος- όπως άλλωστε και όλων των πολιτικών θεωριών – «σκοντάφτουν» στον ανθρώπινο παράγοντα. Όσα στη θεωρία, στα χαρτιά, στους πάπυρους ή και στις μαρμάρινες επιγραφές μοιάζουν απλά, τελικά αποδεικνύεται πως μόνο απλά δεν είναι…
Στην Ελλάδα το λοιπόν γεννήθηκε η Δημοκρατία.
Και μετά; Τι έγινε μετά;
Αυτό το «μετά» είναι που έχει όλη την ουσία.
Το λέμε και το περηφανευόμαστε που η χώρα μας αποτελεί κοιτίδα του δυτικού πολιτισμού και πατρίδα του δημοκρατικού πολιτεύματος.
Λίκνο της Δημοκρατίας η Ελλάδα, ναι, ενός πολιτεύματος που έφερε μαζί την ευνομία, την κοινωνική δικαιοσύνη, την ισονομία, την παιδεία, τη διαφάνεια, τη λογοδοσία, τη συμμετοχή στις αποφάσεις, το δικαίωμα του πολίτη σε ελεύθερη σκέψη και έκφραση.
Μέχρι εδώ καλά, αλλά χρήσιμο θα ήταν να θυμόμαστε πως (αριστοφανικά μιλώντας) μια… κούνια πιο πέρα κουνούσαν νευρικά τα ποδαράκια τους, έκλαιγαν φάλτσα σε συχνότητες υψίφωνου σε όπερα και… λέρωναν ασταμάτητα τις πάνες και το περιβάλλον τους, η δικομανία, η αναξιοκρατία, η ασυδοσία, η κατασπατάληση δημόσιων πόρων, ο παραγοντισμός και η δημαγωγία!
Κοινώς, το ιδανικό πολίτευμα δεν υπήρξε ποτέ και τόσο ιδανικό, αγαπητή αναγνώστρια και φίλτατε αναγνώστη. Αντίθετα, εκτός από σπουδαίες αρετές, διέθετε από γεννησιμιού του και τεράστιες αδυναμίες, που εξακολουθούν να ταλαιπωρούν πολίτες και κοινωνίες.
Ο Αριστοφάνης, μάρτυρας αυτόπτης της εξέλιξης της αθηναϊκής δημοκρατίας, κατακεραύνωσε από σκηνής, φώτισε, ανέδειξε, στηλίτευσε – απευθυνόμενος συχνά μέσα από τις παραβάσεις κατευθείαν στους συμπολίτες του – αποκαλύπτοντας μέσα από τα έργα του όλη την παθογένεια του δημοκρατικού οικοδομήματος.
Έμπαινε για τα καλά στα ρουθούνια της εξουσίας ο μέγας κωμωδιογράφος, που δε δίσταζε να καταγγέλλει γεγονότα και να καυτηριάζει πρόσωπα, ακόμη κι αν αυτά παραβρίσκονταν στις πρώτες σειρές των εδωλίων!
Αναπόφευκτα το γεγονός δεν τον καθιστούσε ιδιαίτερα δημοφιλή στους «επίσημους» της εποχής του, εξ’ ου και δεν ανέβαινε συχνά το βάθρο του πρώτου νικητή στα Μεγάλα Διονύσια. Ο χρόνος φυσικά τον ανέδειξε σε μέγιστο νικητή, αφού το έργο του Αριστοφάνη διασώθηκε και εξακολουθεί μέχρι σήμερα να αποτελεί θέμα καλλιτεχνικής και θεωρητικής μελέτης.
Μεταξύ των μελετητών του αναπτύχθηκαν, κατά περιόδους, ατελείωτες συζητήσεις και διαφωνίες σε σχέση με το περιεχόμενο των κειμένων του. Σε ένα ζήτημα, ωστόσο, η θέση όλων είναι απόλυτα σύμφωνη: ο ποιητής αγωνιούσε για το μέλλον της δημοκρατικής Αθήνας και η πένα του αποτύπωνε την αγωνία του αυτή.
Αυστηρός κριτής της πολιτικής ζωής και υπέρμαχος των δημοκρατικών αξιών δε χάιδεψε ποτέ το κοινό του. Αντίθετα, φρόντιζε πάντα να του αποδίδει το δικό του μερίδιο ευθύνης. «Τα βλέπατε όλα αυτά και δεν κάνατε τίποτα» λένε συχνά τα πρόσωπα των έργων του, απευθυνόμενα προς τους θεατές, θυμίζοντάς τους πως η συμμετοχή, η δράση και η κριτική σκέψη αποτελούν θεμελιώδεις υποχρεώσεις ενός πολίτη!
Ωστόσο, το ψάρι βρωμάει από το κεφάλι και ο Αριστοφάνης το γνωρίζει αυτό καλά. Δεν είναι διόλου τυχαίο, πως το μεγαλύτερο μένος του ο ποιητής το φυλάει πάντα για τους αδίστακτους πολιτικούς, όσους ισοπεδώνουν κοινωνικές και ηθικές αξίες και καλλιεργούν νοσηρές πρακτικές, για να εξασφαλίζουν θέσεις κι αξιώματα.
Για να εξυγιανθεί η πόλη μας πρώτα πρέπει «να απομακρυνθεί η βρωμιά,[…] αυτοί που κάνουν κλίκες και δικτυώνονται, για να πιάσουν αξιώματα»*, μας συμβουλεύει η Λυσιστράτη, στον επιρρηματικό αγώνα της ομώνυμης κωμωδίας του.
Ανελέητος είναι ο μηχανισμός της πολιτικής ίντριγκας και του σχηματισμού αυλών και αυλικών, ολέθριες, δε, οι συνέπειές του! Πληγή που κακοφορμίζει, σαπίζει τον κοινωνικό οργανισμό, προκαλώντας σταδιακά την αποσύνθεση και τελικά την απόλυτη φθορά του.
Μοιάζει με αυτές τις τρομακτικές πρέσες, που μπορούν να μετατρέψουν ογκώδη αντικείμενα σε μικρές τετράγωνες μεταλλικές μάζες. Μόνο που δεν συνθλίβει παλιά και κατεστραμμένα οχήματα, όπως βλέπουμε συχνά σε ταινίες του Χόλυγουντ, αλλά την πολιτική αρετή, ισοπεδώνοντας ταυτόχρονα τις κοινωνικές αξίες και καταστρέφοντας έτσι το παρόν, αλλά και την όποια ελπίδα, για ένα καλύτερο μέλλον.
Μάστιγα της Δημοκρατίας και των ευνομούμενων κοινωνιών, τα πρόσωπα αυτά τα συναντάμε σήμερα ατόφια, όπως ακριβώς τα απέδωσε στα έργα του πριν 2.500 χρόνια ο Αριστοφάνης. Μπορεί ο συγγραφέας να εξάντλησε δεξιοτεχνικά τους κώδικες και τα κλειδιά της κωμωδίας, να έστησε μερικές από τις πιο κωμικές σκηνές της παγκόσμιας δραματουργίας, αλλά μέχρι την εποχή μας φτάνει βροντερή η φωνή του που μας προειδοποιεί – φωνή βοώντος εν τη ερήμω; – για τους πολιτικούς άρχοντες του είδους.
Πρόσωπα πολιτικά που επιχειρούν με κάθε τρόπο να σε λερώσουν, αρχικά με την ιδιότητα του «συνεργάτη» και στην πορεία, αν αρνηθείς να ενταχθείς στο περιβάλλον τους, εκτοξεύοντας εναντίον σου λάσπη και συκοφαντίες.
Πρόσωπα πολιτικά που θέλουν να σε μετατρέψουν από πολίτη σε οπαδό, να σε υποχρεώσουν απέναντί τους, προσφέροντας σου ουσιαστικά κάτι κατώτερο από αυτό που αξίζεις, από αυτό που στην τελική κέρδισες με το σπαθί σου, ρε αδερφέ, για να τους χρωστάς χάρη, σώνει και καλά!
Πρόσωπα πολιτικά που αποκτούν αξία με ξένο κόπο και φιγουράρουν στο προσκήνιο, καμαρώνοντας καθισμένοι σε καρέκλες, που ούτε να ξεσκονίσουν δεν είναι άξια. Το καθάρισμα, ως γνωστόν, θέλει κόπο, σέβας και διάθεση προσφοράς, έννοιες που στο δικό τους λεξιλόγιο δεν υπάρχουν, καθώς τον έχει καταλάβει εξολοκλήρου ένα τερατώδες, κενό «εγώ».
Πρόσωπα πολιτικά που σε κάνουν ήρωα, δίχως να το θέλεις – πόσο Αριστοφανικό το στοιχείο αυτό! – γιατί μέσα στην περιρρέουσα ατμόσφαιρα του βυζαντινού καφενείου και τους τεμενάδες των εν γένει υπηκόων τους, το να τους γυρνάς την πλάτη και να κοιτάς το δρόμο σου, σε κάνει να μοιάζεις σχεδόν αντικομφορμιστής κι επαναστάτης, ενώ δεν είσαι.
Ένας απλός άνθρωπος είσαι, που η αυτοεκτίμησή του δεν επιτρέπει σε κανέναν να του τσαλαπατά την αξιοπρέπεια.
Πρόσωπα πολιτικά που αντί να οραματίζονται, να εμπνέονται και να εργάζονται σκληρά για να δημιουργήσουν, περνούν τη μέρα τους ψάχνοντας τρόπο να καταστρέψουν, να γκρεμίσουν με τρόπο ύπουλο, να εμποδίσουν και να υπονομεύσουν την προσπάθειά των άλλων.
«Βλέπω να αναδεικνύονται ηγέτες πονηροί κι απατεώνες που περνούν μία μέρα κάνοντας καλό και ξοδεύουν άλλες δέκα κάνοντας ανεπανόρθωτο κακό»* αναφέρει η Πραξαγόρα στις Εκκλησιάζουσες και τα λόγια της μας είναι ανατριχιαστικά οικεία.
Υπάρχουν αναρίθμητοι λόγοι για να αγαπά κανείς τον Αριστοφάνη: το δραματουργικό του εύρος, η ευφυία του, η ιδιαίτερή του γλώσσα, η εύστοχη αθυροστομία του, οι ολοζώντανοι λαϊκοί του χαρακτήρες…
Υπάρχει ένας και μοναδικός για να τον απεχθάνεται: να αποτελεί μέρος της παρακμής που τόσο αριστοτεχνικά αποδίδει ο συγγραφέας!
Τεράστιος δραματουργός, πάντα πικρά επίκαιρος και διεισδυτικός, ο Αριστοφάνης επιστρέφει μετά από πολλά χρόνια στη σκηνή του Θεσσαλικού Θεάτρου, με μια παράσταση-πρόκληση, μια σύνθεση των δύο κωμωδιών του Λυσιστράτη και Εκκλησιάζουσες, με τίτλο Ο Αριστοφάνης ονειρεύεται: Λυσιστράτη+Πραξαγόρα*, σε μετάφραση από το πρωτότυπο του σπουδαίου Θωμά Ψύρρα και σκηνοθεσία-δραματουργία Κυριακής Σπανού, στο Β’ Αρχαίο Θέατρο της Λάρισας.
Μοιάζει να μας περιμένει εκεί, αιώνιος, διαχρονικός και βασανιστικά σύγχρονός μας, με τις δηκτικές ατάκες του, με την ποιητική του αθυροστομία, με την ελευθερία του πνεύματος και της έκφρασης που διέπουν συνολικά τη δραματουργία του, με τη μαχητικότητα του πολίτη, του αγωνιστή, του οραματιστή, όπως ταιριάζει στα ιδανικά της Δημοκρατίας και στην τέχνη του θεάτρου.
Να που στήθηκε ξανά στη σκηνή ο τεράστιος αριστοφανικός καθρέφτης, που καθρεφτίζει μόνο αλήθειες και επιμένει να απαντά με χοντροκομμένα αστεία, αιχμηρά σχόλια και λέξεις αθυρόστομες στην υποκρισία, στην ασυδοσία και στην ασέβεια απέναντι στα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα.
Αν βρούμε ως κοινωνία το κουράγιο να υψώσουμε βλέμμα ειλικρινές στην αντανάκλασή του, ίσως η ελπίδα για έναν καλύτερο κόσμο να είναι ζωντανή.
Ίσως, τελικά, όντως να μπορεί ο Αριστοφάνης – μαζί του κι εμείς – να ονειρεύεται ακόμη…
*Αριστοφάνη Εκκλησιάζουσες – μετάφραση Θωμάς Ψύρρας
* Αριστοφάνη Λυσιστράτη – μετάφραση Θωμάς Ψύρρας
* Αριστοφάνη Εκκλησιάζουσες – μετάφραση Θωμάς Ψύρρας
* Θεσσαλικό Θέατρο – Ο Αριστοφάνης ονειρεύεται: Λυσιστράτη+Πραξαγόρα, μετάφραση Θωμά Ψύρρα, σκηνοθεσία – δραματουργία Κυριακή Σπανού.
Β’ Αρχαίο Θέατρο Λάρισας, 11-12-13 και 14 Ιουλίου.
