Υπερτράπεζα ελληνικής γλώσσας από την Ακαδημία Αθηνών και το Πανεπιστήμιο Irvine

Τα όρια της γλώσσας μας σηματοδοτούν τα όρια του κόσμου μας. Οσο αυτή προάγεται τόσο εκείνος πλαταίνει. Απεραντοσύνη της ελληνικής γλώσσας σημαίνει απεραντοσύνη της ελληνικής σκέψης.

Σήμερα, ό,τι έχει σαρκωθεί φραστικά στα ελληνικά από καταβολής γραφής, ο αχανής γλωσσικός θησαυρός μας είναι εφικτό να προσφέρεται σε κάθε ενδιαφερόμενο στον πλανήτη. Αν έχει ψηφιοποιηθεί. Θηριώδες έργο. Και αν έχει ενταχθεί σε μια παγκόσμια υπερτράπεζα δεδομένων, όπως η Thesaurus Linguae Graecae (TLG) του Πανεπιστημίου Irvine της Καλιφόρνιας, η πιο πλούσια ηλεκτρονική βάση δεδομένων πλήρους κειμένου και θησαυρού λέξεων της ελληνικής γλώσσας στον κόσμο. Η τράπεζα αυτή περιέχει σε ψηφιακή μορφή το σύνολο της αρχαιοελληνικής και βυζαντινής γραμματείας, επιτρέποντας στον χρήστη να διαβάζει διαδικτυακά οποιοδήποτε έργο γραμμένο στην ελληνική γλώσσα από τον Όμηρο μέχρι το τέλος του Μεσαίωνα. Τώρα, με μια πολύ σημαντική ελληνική πρωτοβουλία, τη συνεργασία της Ακαδημίας Αθηνών με τον διεθνή αυτόν κόμβο, επεκτείνεται ο χρονικός του ορίζοντας μέχρι τις μέρες μας.

Πώς; Με την ένταξη στον Thesaurus Linguae Graecae του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής, της τε κοινώς ομιλουμένης και των ιδιωμάτων, που εκδίδεται από το Κέντρον Ερεύνης των Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων της Ακαδημίας Αθηνών (https://kendi.academyofathens.gr/). Το Λεξικό είναι το μεγαλύτερο εθνικό ιστορικό λεξικογραφικό εγχείρημα όσον αφορά τη νέα ελληνική. Περιλαμβάνει το σύνολο της νεοελληνικής, από το 1800 έως σήμερα, τόσο την κοινή όσο και τις διαλέκτους, εντός και εκτός επικράτειας. Κάθε λήμμα εξετάζεται από την άποψη της ιστορικής του καταγραφής (πρώτη εμφάνιση, ετυμολογία, ερμηνεία εναλλακτικών τύπων) και της γεωγραφικής του κατανομής (διαλεκτικές παραλλαγές). Ξεκινώντας από το 1933, έχουν εκδοθεί μέχρι σήμερα 10 τόμοι, φτάνοντας μέχρι το τέλος του γράμματος Δ (https://stephanus.tlg.uci.edu/ilne/).

Ετσι σήμερα, με προηγμένα εργαλεία αναζήτησης μπορεί πλέον ο καθένας να βρει στο TLG οποιαδήποτε λέξη, φράση ή χωρίο της ελληνικής γραμματείας, να συνδεθεί με λεξικά της αρχαίας, μεσαιωνικής και νέας ελληνικής και να λάβει λεξικογραφικές πληροφορίες για τη σημασία και τη χρήση τους.

Υπερτράπεζα ελληνικής γλώσσας-1 — Δελτιοθήκες του Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής της Ακαδημίας Αθηνών

Για την ένταξη του Ιστορικού Λεξικού στο TLG συνεργάστηκαν για καιρό στενά τρεις άνθρωποι: η διευθύντρια του TLG, Ελληνίδα καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Irvine Μαρία Παντελιά, ο τότε Επόπτης του Κέντρου Ερεύνης Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων (KENΔΙ) και νυν Γραμματέας επί των δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, Ακαδημαϊκός Αντώνης Ρεγκάκος και η Διευθύνουσα του ΚΕΝΔΙ, Ιώ Μανωλέσσου. Η τελευταία ήταν αυτή που έθεσε το 2021 το θέμα της ψηφιακής έκδοσης του Ιστορικού Λεξικού. Η Μαρία Παντελιά προσφέρθηκε να αναλάβει την ψηφιοποίηση των 10 πρώτων τόμων του και ο Αντώνης Ρεγκάκος έκανε την ιδέα πραγματικότητα. Το Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής ιδρύθηκε το 1908 από τον μέγα γλωσσολόγο Γεώργιο Χατζιδάκι, έλαβε το 1914 οικονομική και νομική υποστήριξη από την κυβέρνηση Ελευθέριου Βενιζέλου, τέθηκε υπό την αιγίδα της Ακαδημίας Αθηνών το 1927 και εξέδωσε τον πρώτο τόμο του το 1933.

«Το Ιστορικό Λεξικό είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό επίτευγμα που αξίζει να γίνει γνωστό στο ευρύτερο κοινό. Ηταν τιμή μας να αναλάβουμε την ψηφιοποίησή του και την ένταξή του στο λεξιλογικό πρόγραμμα του Θησαυρού της Ελληνικής Γλώσσης (TLG)» είπε στην «Κ» η κ. Παντελιά.

Υπερτράπεζα ελληνικής γλώσσας-2 — Tο Thesaurus Linguae Graecae του Γάλλου τυπογράφου του 16ου αι. Ανρί Ετιέν (Stephanus), το μοναδικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής για τριακόσια χρόνια.

Πολύ ενδιαφέρουσα είναι η ιστορία του TLG. Το 1971 η μεταπτυχιακή φοιτήτρια Κλασικών Σπουδών στο Irvine Μαριάν Μακντόναλντ πρότεινε, κατά τη συγγραφή της διατριβής της «Οι όροι της ευτυχίας στον Ευριπίδη», τη δημιουργία μιας ηλεκτρονικής τράπεζας δεδομένων της ελληνικής γραμματείας. Τρομακτικής πολυπλοκότητας και μεγέθους έργο. Για αιώνες μελετητές της ελληνικής προσπαθούσαν να συλλέξουν δεδομένα. Τη βάση της ελληνικής λεξικολογίας είχε θέσει ο Γάλλος τυπογράφος του 16ου αι. Ανρί Ετιέν (Stephanus) με το έργο του Thesaurus Graecae Linguae (εξ ου και το όνομα του κόμβου), το μοναδικό λεξικό και θησαυρό της αρχαίας ελληνικής για τριακόσια χρόνια. Στα τέλη του 19^ου αι., μετά την ανακάλυψη χιλιάδων νέων παπύρων, Ευρωπαίοι μελετητές επιχείρησαν την καταγραφή του τεράστιου υλικού με το χέρι. Εγκατέλειψαν την προσπάθεια. Το ίδιο και ο Μπρούνο Σνελ του Πανεπιστημίου του Αμβούργου, που αποπειράθηκε να κάνει το ίδιο στη δεκαετία του 1950. Η Μαριάν Μακντόναλντ, μαθήτρια του Σνελ και κόρη του κατασκευαστή ραδιοφώνων Zenith Ευγένιου Μακντόναλντ, γνώριζε τις δυνατότητες της τεχνολογίας και στήριξε τη δημιουργία του ηλεκτρονικού θησαυρού με ένα εκατ. δολάρια. Το TLG ιδρύθηκε το 1972, με την συνεπικουρία μεγάλων Ευρωπαίων και Αμερικανών μελετητών της ελληνικής. Διευθυντής του ορίστηκε ο Τέοντορ Μπρούνερ, πρόεδρος του τμήματος Κλασικών Σπουδών του Irvine. Με πρωτεργάτη τον κλασικό φιλόλογο και πληροφορικό Ντέιβιντ Πάκαρντ (γιο του ιδρυτή της Hewlett Packard) παρήχθη σειρά CD ROM με εκατομμύρια ελληνικές λέξεις. Η τεχνολογία εξελισσόταν ραγδαία. Το 1996 τον Μπρούνερ διαδέχθηκε η Μαρία Παντελιά. Μετά έξι μήνες 24ωρης δουλειάς της κ. Παντελιά με αστέρες της γλωσσολογίας και της πληροφορικής, το TLG έκανε το άλμα σε νέο, διαδικτυακό σύστημα καταλογογράφησης και επεξεργασίας δεδομένων. Ένα νέο CD ROM το 1999, το 2001 η πρώτη έκδοση on-line και απογείωση στη νέα εποχή.

Υπερτράπεζα ελληνικής γλώσσας-3 — Χώρος της Ακαδημίας με έκθεση ιστορικών βιβλίων.

Σύντομα, θα μπορεί κανείς να πλοηγείται δωρεάν σε όλο το περιεχόμενο του TLG -το οποίο σήμερα είναι διαθέσιμο σε συνδρομητές και ερευνητές- και όχι μόνο στα λεξικά, τον βιβλιογραφικό κατάλογο (Canon) και βασικά κείμενα των σημαντικότερων συγγραφέων. Στο Ιστορικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής της Ακαδημίας Αθηνών έχουν σήμερα πρόσβαση -μέσω του TLG- περισσότερα από 2.000 πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα στον κόσμο. Και υπάρχει συνέχεια. Σύμφωνα με τον κ. Ρεγκάκο, «στον κόμβο προγραμματίζεται να ενταχθεί το 25τομο Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας του Εμμανουήλ Κριαρά, το οποίο εκδίδεται από το Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας, όπως και η 2η έκδοση του Χρηστικού Λεξικού της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών». Θησαυροί της γλώσσας ξανάρχονται στην επιφάνεια και άφθαρτες λέξεις αποκτούν και πάλι το αρχέγονο κάλλος τους.