Ο χαμηλός λόφος στη θέση Παλαιά είχε από την αρχαιότητα συνεχή οικιστική δραστηριότητα και η περιοχή αποτελεί έναν ευρύ αρχαιολογικό χώρο με πλήθος μνημείων που χρονολογούνται από την προϊστορική εποχή έως και το 18ο αι.
Ερείπια ενός ακμαίου μυκηναϊκού οικισμού, που ιδρύθηκε στα τέλη του 15ου αι. π.Χ. και κατοικήθηκε έως το τέλος της μυκηναϊκής περιόδου έφεραν στο φως οι ανασκαφές, τον οποίο ορισμένοι μελετητές ταυτίζουν με τη μυκηναϊκή Ιωλκό. Μάλιστα, με την πρόσφατη εύρεση πινακίδων γραμμικής Β’, αποδίδεται στον οικισμό ο χαρακτήρας ενός διοικητικού και εμπορικού κέντρου, που σύμφωνα με τα ανασκαφικά ευρήματα απέκτησε τον πλήρη έλεγχο της περιοχής μετά την καταστροφή του Διμηνίου και των Πευκακίων.
Ο χώρος συνέχισε να κατοικείται κατά τη διάρκεια της γεωμετρικής εποχής, όπως διαπιστώνεται τόσο από τα κτιριακά κατάλοιπα, όσο και από το εκτεταμένο νεκροταφείο στα δυτικά του λόφου. Η ζωή συνεχίστηκε και κατά τους κλασικούς χρόνους, ώστε ο οικισμός ταυτίστηκε από τους περισσότερους μελετητές με την αρχαία Ιωλκό, σημαντική πόλη της αρχαϊκής και κλασικής περιόδου στο μυχό του Παγασητικού κόλπου.
Στην ελληνιστική περίοδο ο οικισμός συρρικνώθηκε και αποτέλεσε μία από τις κώμες που συνοίκησαν τη Δημητριάδα. Η ζωή στο λόφο συνεχίστηκε και κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Κατά την παλαιοχριστιανική και βυζαντινή εποχή άκμασε στο λόφο τειχισμένος οικισμός, που είναι γνωστός ως “Κάστρο Παλαιών”.
Τα τείχη σώζονταν έως το 1889, οπότε κατεδαφίστηκε μεγάλο τμήμα τους. Διατηρούνται σε μεγάλο ύψος κυρίως κατά μήκος της δυτικής πλευράς και στη βορειο-ανατολική γωνία, ενώ πολλά τμήματα είναι ορατά κατά μήκος της βόρειας, ανατολικής και δυτικής πλευράς. Δυστυχώς δεν διατηρείται ορατό κανένα τμήμα από το νότιο σκέλος της οχύρωσης, το οποίο διερχόταν περίπου κατά μήκος της σημερινής οδού Γρ. Λαμπράκη.
Κατά τα έτη 1973-1974 ανασκάφηκε επί της οδού Μητροπ. Γρηγορίου παλαιοχριστιανικό κτίριο με ψηφιδωτά δάπεδα, που ερμηνεύθηκε ως μέρος των βοηθητικών κτισμάτων μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Από την ανασκαφή περισυλλέχθηκαν πολλά αρχιτεκτονικά μέλη και γλυπτά παλαιοχριστιανικών χρόνων. Απέναντι από αυτό το κτίριο και αμέσως νότια της σύγχρονης εκκλησίας βρίσκονται τα ερείπια ενός μεσοβυζαντινού ναού (8ος- 9ος αι.), τμήμα του οποίου αποκαλύφθηκε κατά τις εργασίες διαμόρφωσης της πλατείας. Διατηρείται ορατό μέρος του ιερού βήματος με την κεντρική αψίδα και βόρειά του αψιδωτός χώρος. Σε μεταγενέστερη εποχή κτίστηκε πάνω του το τείχος της ακρόπολης.
Εντός των τειχών ανασκάφηκαν δύο λουτρικά συγκροτήματα των παλαιοχριστιανικών χρόνων. Το πρώτο, στην οδό Σουλίου μεταξύ των οδών Φερών και Μητροπ. Γρηγορίου, χρονολογείται στις αρχές του 4ου αι. Τα ερείπια του εντοπίστηκαν κάτω από το κατάστρωμα του δρόμου κατά τις εργασίες δημοτικών κοινωφελών έργων και καταχώθηκε. Το δεύτερο λουτρό, σύγχρονο με το προηγούμενο, ανασκάφηκε λίγο βορειότερα, στο χώρο της οθωμανικής πυριτιδαποθήκης. Άλλο ένα λουτρικό συγκρότημα, η χρήση του οποίου χρονολογείται στο διάστημα μεταξύ του 4ου και του 6ου αι., ανασκάφηκε στο πλαίσιο των εργασιών του διατηρητέου συγκροτήματος Λούλη και σήμερα διατηρείται ορατό και επισκέψιμο στο υπόγειο του κτιρίου.
Στο τοπογραφικό της πόλης, που σχεδιάστηκε το 1882 λίγα χρόνια πριν την κατεδάφιση των τειχών, διακρίνονται τόσο η χάραξη των δρόμων και των κοινόχρηστων χώρων, όσο και η θέση κάποιων σημαντικών κτιρίων του κάστρου κατά το 19ο αι. Στο κέντρο περίπου του οικισμού και δίπλα στην κεντρική οδό βρισκόταν το τζαμί, το οποίο σωζόταν σε ερειπιώδη κατάσταση μέχρι τους σεισμούς του 1955. Το Διοικητήριο της οθωμανικής φρουράς, που έχει κι αυτό γκρεμιστεί, ήταν κτισμένο αμέσως πλάι στην πύλη του λιμανιού. Δίπλα του βρισκόταν ένα μικρό λουτρό που πιθανώς εξυπηρετούσε τις ανάγκες της φρουράς. Απαρτίζεται από τέσσερις θολωτούς χώρους και αποτελεί το μόνο οθωμανικό κτίριο που σώζεται πλήρως σήμερα. Βορειότερα, σε επαφή με το τείχος της ακρόπολης και σε άμεση γειτνίαση με τη βόρεια πύλη του κάστρου, διατηρείται σε ερειπιώδη κατάσταση η οθωμανική πυριτιδαποθήκη. Πρόκειται για ένα καμαροσκέπαστο ισόγειο ορθογώνιο κτίσμα, στο οποίο η είσοδος γινόταν από θύρα στο μέσο της στενής πλευράς.
Στο βίντεο, ο αρχιτέκτονας Δημήτριος Καραγκούνης, Επίτιμος Προϊστάμενος του Τμήματος Αρχαιολογικών Έργων και Μελετών της ΕΦΑΛΑΡ σχολιάζει την σημερινή κατάσταση των μνημείων που βρίσκονται εντός του χώρου “Κάστρο των Παλαιών”, τα οποία βρίσκονται σε παντελή εγκατάλειψη και… πλήρη σύγχυση.
